01
Pamedare wasitaning ati, cumanthaka
aniru Pujangga, dhahat mudha ing batine, nanging kedah ginunggung, datan wruh
yen keh ngesemi, ameksa angrumpaka, basa kang kalantur, turur kang katula-tula,
tinalaten rinuruh kalawan ririh, mrih padhanging sasmita.
Uraian nasihat
ini bermula dari kelancangan hati berniat meniru para pujangga, padahal (aku)
sangatlah bodoh. Tetapi karena ingin disanjung, tidak tahu jika kelak banyak
yang mencibir. Memaksakan diri untuk menciptakan, (meski) dengan bahasa yang
kacau balau bahkan tersia-sia, namun (hal ini) kususun dengan teliti dan sabar,
semoga isyarat ini menjadi jelas.
02
Sasmitaning ngaurip puniki, apan
ewuh yen nora weruha, tan jumeneng ing uripe, akeh kang ngaku-aku, pangrasane
sampun udani, tur durung wruh ing rasa, rasa kang satuhu, rasaning rasa punika,
upayanen darapon sampurna ugi, ing kauripanira.
Isyarat dalam
kehidupan ini, tidak mungkin kau pahami jika kau tak mengetahuinya, tidak akan
memiliki ketenangan dalam hidupnya. Banyak yang mengaku dirinya sudah memahami
isyarat (dalam hidup), padahal belum mengolah rasa, inti dari rasa yang
sesunguhnya. Oleh karena itu, berusahalah (memahami makna rasa itu), agar
sempurna hidupmu.
03
Jroning Kur’an nggonira sayekti,
nanging ta pilih ingkang uninga, kajaba lawan tuduhe, nora kena den awur, ing
satemah nora pinanggih, mundak katalanjukan, temah sasar-susur, yen sira ayun
waskita, sampurnane ing badanira, punika sira anggegurua.
Di dalam
Al-Quran tempatmu mencari kebenaran sejati, hanya yang terpilih yang akan
memahaminya ,kecuali atas petunjuk-Nya. Tiadk boleh dicampur-adukan, tak
mungkin kau temukan (kebenaran isyarat), bahakan kau semakin tersesat. Jika kau
menghendaki kesempurnaan dalam dirimu, maka bergurulah.
04
Nanging yen sira ngguguru kaki,
amiliha manungsa kang nyata, ingkang becik martabate, sarta kang wruh ing
kukum, kang ngibadah lan kang ngirangi, sukur oleh wong tapa, ingkang wus
amungkul, tan mikir pawewehing liyan, iku pantes sira guronana kaki, sartane
kawruhana.
Meskipun begitu,
jika engkau berguru, Nak. Pilihlah guru yang sebenarnya, tinggi martabatnya,
memahami hukum, dan rajin beribadah. Syukur-syukurjika kau temukan seorang
pertapa yang tekun dan tidak mengharapkan imbalan orang lain, dia pantas kau
gurui. Serta ketahuilah
05
Lamun ana wong micareng ngelmi, tan
mupakat ing patang prakara, aja sira age-age, anganggep nyatanipun, saringana
dipun baresih, limbangen lan kang patang, prakara rumuhun, dalil qadis lan
ijemak, myang kiyase papat iku salah siji, anaa kang mupakat.
Jika seseorang
berbicara tentang ilmu, tetapi tidak sesuai dengan empat hal, janganlah engkau
terlalu cepat menganggap benar adanya. Saringlah agar bening dan ukurlah dengan
empat hal, yaitu dalil, hadis, ijmak, dan kiyas. Salah satu dari keempat hal
itu harus ada yang sesuai.
06
Nora kena lamun den antepi, yen
ucula sing patang prakara, nora enak legetane, tan wurung ningal wektu,
panganggepe wus angengkoki, nora kudu sembahyang, wus salat katengsun, banjure
mbuwang sarengat, batal karam nora nganggo den singgahi, bubrah sakehing tata.
Tidak boleh kau
terima (isyarat) jika lepas dari empat hal tadi, karena biasanya tidak baik.
(kau akan) merasa sudah menjalankan ‘laku’ sehingga yidak harus sembahyang,
akhirnya meninggalkan syariat, tidak perlu tahu mana yang haram dan batal. Hal
itu akan merusak aturan.
07
Angel temen ing jaman mangkin,
ingkang pantes kena ginuronan, akeh wong njaja ngelmune, lan arang ingkang
manut, yen wong ngelmu ingkang netepi, ing panggawene sarak, den arani luput,
nanging iya sasenengan, nora kena den uwor kareping janmi, papancene priyangga.
Memang sulit
mencari seseorang yang patut kau gurui di zaman ini. Banyak yang menjajakan
ilmu tetapi jarang yang mengikutinya. Jika seseorang berilmu dan menjalankan
lakunya dengan benar, malah dianggap salah. Namun itu hak masing-masing,
tidak boleh kau samakan keinginan orang, masing-masing memiliki perbedaan.
08
Ingkang lumrah ing mangsa puniki,
apan guru ingkang golek sabat, tuhu kuwalik tingale, kang wus lumrah karuhun,
jaman kuna mapan si murid, ingkang padha ngupaya, kudu anggeguru, samengko iki
tan nora, Kyai Guru naruthuk ngupaya murid, dadiya kanthinira.
Yang biasa
terjadi pada masa kini adalah guru yang mencari murid, itu tampak sangat ironis
dengan kebiasaan yang terjadi di masa lalu. Zaman dulu murid yang berusaha
mencari dan harus berguru, sekarang tidak begitu, malah guru yang ke sana ke
mari mencari murid. Jadikan sebagai pengangan (kanthinira merupakan isyarat
pola tembang berikutnya, yaitu Kinanthi).
PUPUH II
K I N A N T H I
K I N A N T H I
01
Padha gulangen ing kalbu, ing
sasmita amrih lantip, aja pijer mangan nendra, kaprawiran den kaesthi pesunen
sariranira, sudanen dhahar lan guling.
Kalian
biasakanlah megasah kalbu, agar (pikiranmu) tajam menangkap isyarat, jangan
hanaya selalu makan dan tidur, jangkaulah sikap kepahlawanan, latihlah dirimu
dengan mengurangi makan dan minum.
02
Dadiya lakunireku, cegah dhahar
lawan guling, lawan aja asukan-sukan, anganggoa sawatawis, ala watake wong
suka, suda prayitnaning batin.
Jadikan sebagai
lelakon, kurangi makan dan tidur, jangan gemar berpesta pora, gunakan
seperlunya (karena) tabiat orang yang gemar berpesta pora adalah berkurangnya
kepekaan batin.
03
Yen wus tinitah wong agung, aja sira
gumunggung dhiri, aja raket lan wong ala, kang ala lakunireku, nora wurung
ngajak-ajak, satemah anenulari.
Jika kau sudah
ditakdirkan menjadi pembesar, janganlah menyombongkan diri, jangan kau dekati
orang yang memiliki tabiat buruk dan bertingkah laku tidak baik, sebab suka
atau tidak suka (hal itu) akan menular padamu.
04
Nadyan asor wijilipun, yen kelakuane
becik, utawa sugih carita, carita kang dadi misil, iku pantes raketana, darapon
mundhak kang budi.
Sekalipun
berasal dari keturunan kelas bawah, namun memiliki kelakuan yang baik atau
memiliki banyak cerita yang berisi (berguna), dia patut kau gauli, (hal itu)
akan menambah kebijaksanaanmu.
05
Yen wong anom pan wus tamtu, manut
marang kang ngadhepi, yen kang ngadhep akeh bangsat, nora wurung bisa anjuti,
yen kang ngadhep keh durjana, nora wurung bisa maling.
Jika masih
muda, biasanya mengikuti lingkungan, jika di lingkungan itu banyak penjahat,
maka jahatnla ia. Jika di lingkungannya banyak pencuri, maka ia pun pandai
mencuri.
06
Sanadyan ta nora melu, pasthi wruh
solahing maling, kaya mangkono sabarang, panggawe ala puniki, sok weruha nuli
bisa, iku panuntuning eblis.
Meskipun tidak
ikut (mencuri) pasti mengetahui bagaimana cara mencuri. Demikanlah (karakter)
semua perbuatan jelek, awalnya hanya tahu, kemudian bisa melakukan, itulah
bujukan iblis.
07
Panggawe becik puniku, gampang yen
wus den lakoni, angel yen durung kalakyan, aras-arasen nglakoni, tur iku den
lakonana, mupangati badaneki.
Perbuatan yang
benar itu akan mudah jika sudah dilaksanakan, terasa sulit jika belum
dilakukan, enggan melaksanakan, namun jika dilakukan (hal itu) akan bermanfaat
bagi jiwa raga kita.
08
Yen wong anom-anom iku, kang kanggo
ing masa iki, andhap asor kang den simpar, umbag gumunggunging dhiri, obral
umuk kang den gulang, kumenthus lawan kumaki.
Para pemuda di
masa sekarang meninggalkan sopan santun dan rendah hati, sebaliknya mengumbar
kesombongan dan tinggi hati.
09
Sapa sira sapa ingsun, angalunyat
sarta edir, iku wewatone uga, nom-noman adoh wong becik, emoh angrungu carita,
carita ala miwah becik.
Tidak mengenal
teman satu sama lain, kurang ajar, dan congkak, itu juga kebiasaannya, para
pemuda menjauhi orang yang berperilaku baik, tidak mau mendengar cerita yang
baik maupun cerita yang jelek.
10
Cerita pan wus kalaku, panggawe ala
lan becik, tindak bener ala lan ora, kalebu jro cariteki, mulane aran carita,
kabeh-kabeh den kawruhi.
Adapun erita
yang sudah terjadi, adalah perbuatan baik dan buruk, tingkah laku benar dan
tidak benar termasuk ke dalam jenis cerita, oleh karena itu disebu cerita,
selurihnya harus kau ketahui.
11
Mulane wong anom iku, abecik ingkang
taberi, jejagongan lan wong tuwa, ingkang sugih kojah ugi, kojah iku
warna-warna, ana ala ana becik.
Oleh karena
itu, sebagai pemuda seharusnya rajin berkomunikasi dan berembug dengan orang
tua yang banyak bicara. Ingat, bicara itu banyak macamnya, ada yang baik, ada
pula yang buruk.
12
Ingkang becik kojahipun, sira anggoa
kang pasthi, ingkang ala singgahana, aja sira anglakoni, lan den awas wong
akojah, iya ing masa puniki.
Pastikan kau
ikuti pembicaraan yang baik, yang kurang baik singkirkan, jangan kau lakukan,
meskipun begitu, di masa sekarang waspadalah setiap orang bicara.
13
Akeh wong kang sugih wuwus, nanging
den sampar pakolih, amung badane priyangga, kang den pakolehaken ugi, panastene
kang den umbar, nora nganggo sawatawis.
Banayak orang
yang pandai bicara namun pembicaraannya itu dibungkus dengan maksud untuk
mementingkan diri sendiri, hanya dirinya yang diuntungka, mengumbar kedengkian
tanpa batas.
14
Aja ana wong bisa tutur, amunga
ingsun pribadhi, aja ana ingkang memadha, angrasa pinter pribadhi, iku setan
nunjang-nunjang, tan pantes den pareki.
Jangan ada
orang yang dapat berbicara kecuali dirinya sendiri dan jangan ada yang meyamai,
merasa paling pandai, itu adalah perilaku setan, tidak pantas kau dekati.
15
Sikakna di kaya asu, yen wong kang
mangkono ugi, dahwen apan nora layak, yen sira sandhinga linggih, nora wurung
katularan, becik singkirana ugi.
Jika kau temui
orang seperti itu, usirlah seperi kau menghalau anjing, dia tak patut kau
dekati apalagi menemaninya duduk, niscaya kau akan ketularan, lebih baik
hindarilah.
16
Poma-poma wekasingsun, mring kang
maca layang iki, lair batin den estokna, saunine layang iki, lan den bekti
mring wong tuwa, ing lair praptaning batin.
Bagi ayang
membaca surat ini, perhatikan dengan sungguh-sungguh nasihatku ini, patuhilah
secara lahir dan batin, laksnakan apa yang tertulis dalam surat ini, dan
berbaktilah terhadap orang tua, lahir dan batin.
PUPUH III
G A M B U H
01
Sekar gambuh ping catur, kang
cinatur polah kang kalantur, tanpa tutur katula-tula katali, kadaluwarsa
kapatuh, katuruh pan dadi awon.
Sekar gambuh
pola yang keempat, yang menjadi bahan perbincangan adalah perlaku yang
tidak teratur, tidak mau mendengar nasihat, semakin lama semakin tak terkendali,
hal ini akan berakibat buruk.
02
Aja nganti kabanjur, barang polah
ingkang nora jujur, yen kebanjur sayekti kojur tan becik, becik ngupayaa iku,
pitutur ingkang sayektos.
Jangan sampai
kau terlanjur dengan tingkah polah yang tidak jujur, jika sudah telanjur akan
mecelakakan, dan hal itu tidak baik. Oleh karena itu, berusahalah ajaran yang
sejati.
03
Tutur bener puniku, sayektine
apantes tiniru, nadyan metu saking wong sudra papeki, lamun becik nggone muruk,
iku pantes sira anggo.
Ajaran yang
benar itu patut kau ikuti, meskipun berasal dari orang yang rendah derajatnya,
namun jika baik dalam mengajarkan, maka ia pantas kau terima.
04
Ana pocapanipun, adiguna adigang
adigung, pan adigang kidang adigung pan esthi, adiguna ula iku, telu pisan mati
sampyoh.
Ada kiasa yang
berbunyi adiguna, adigang, adigung, adigang kiasan kijang, adigung kiasan
gajah, dan adiguna kiasan ular. Ketiganya mati bersamaan.
05
Si kidang ambegipun, angandelaken
kebat lumpatipun, pan si gajah angandelken gung ainggil, ula ngandelaken iku,
mandine kalamun nyakot.
Tabiat si
kijang adalah menyombongkan kecepatannya berlari, si gajah menyombongkan
tubuhnya yang tinggi besar, sedangkan si ular menyombongkan bisaya yang ganas
bila menggigit.
06
Iku upamanipun, aja ngandelaken sira
iku, suteng nata iya sapa kumawani, iku ambeke wong digang, ing wasana dadi
asor.
Itu semua hanya
perumpamaan, janganlah kau menyombongkan diri karena putra raja sehingga merasa
tidak mungkin ada yang berani, itu tabiat yang adiganng, ujung-ujungnya merendahkanmu.
07
Adiguna puniku, ngandelaken
kapinteranipun, samubarang kabisan dipundheweki, sapa bisa kaya ingsun, togging
prana nora enjoh.
Watak adiguna
adalah menyombongakan kepandaiannya, seluruh kepandaian adalah miliknya. Siapa
yang bisa seperti aku, padahal akhirnya tidak sanggup.
08
Ambek adigung iku, angungasaken ing
kasuranipun, para tantang candhala anyenyampahi, tinemenan nora pecus, satemah
dadi geguyon.
Tabiat orang
adigung adalah menyombongkan keperkasaan dan keberaniannya, semuanya ditantang
berkelahi, bengis, dan suka mencela. Tetapi jika benar-benar dihadapi, ia tak
akan melawan, bahkan jadi bahan tertawaan.
09
Ing wong urip puniku, aja nganggo
ambek kang tetelu, anganggowa rereh ririh ngati-ati, den kawangwang barang
laku, kang waskitha solahing wong.
Dalam
kehidupan, jangan kau kedepankan tiga tabiat tersebut, berlakulah sabar,
cermat, dan hati-hati. Perhatikan segala tingkah laku, waspadai segala perilaku
orang lain.
10
Dene tetelu iku, si kidang suka ing
panitipun, pan si gajah alena patinireki, si ula ing patinipun, ngandelaken
upase mandos.
Dari ketiganya
itu, si kijang mati karena kegembiraannya, gajah mati karena keteledorannya,
sedangkan ular mati karena keganasan bisanya.
11
Tetelu nora patut, yen tiniru mapan
dadi luput, titikane wong anom kurang wewadi, bungah akeh wong kang nggunggung,
wekasane kajalomprong.
Ketiganya tidak
patut kau tiru, kalau kau tiru akibatnya akan buruk. Ciri-ciri pemuda adalah
tidak dapat menyimpan rahasia , senang bia banyak yang menyanjung yang akhirnya
menjerumuskan.
12
Yen wong anom iku, kakehan
panggunggung, dadi kumprung, pengung bingung wekasane pan angoling, yen
ginunggung muncu-muncu, kaya wudun meh mencothot.
Jika pemuda
terlalu banyak sanjungan, maka ia menjadi tolol, tuli, dan bingung, akhirnya
mudah diombang-ambingkan, jika sedang dimuji, maka monyong seperti bisul yang
hampir meletus
13
Dene kang padha nggunggung, pan
sepele iku pamrihipun, mung warege wadhuk kalimising lathi, lan telese
gondhangipun, reruba alaning uwong.
Adapun yang
senang menyanjung sangat sederhana keinginannya, yaitu kenyang perut, basah
lidah dan tenggorokan dengan menjual keburukan orang lain.
14
Amrih pareke iku, yen wus kanggep
nuli gawe umuk, pan wong akeh sayektine padha wedi, tan wurung tanpa pisungsung,
adol sanggup sakehing wong.
Supaya dekat
(dengan atasan). Jika sudah terpakai kemudian membuat ulah dengan membuat orag
menjadi takut sehingga ia menerima upeti dari hasil menjual kemampuan orang
lain.
15
Yen wong mangkono iku, nora pantes
cedhak lan wong agung, nora wurung anuntun panggawe juti, nanging ana
pantesipun, wong mangkono didhedheplok.
Orang seperti
itu tidak pantas untuk berdekata dengan pembesar karena dapat mendorong untuk
berbuat jahat. Meskipun begitu tetap ada kepantasannya, yaitu ditumbuk.
16
Aja kakehan sanggup, durung weruh
tuture agupruk, tutur nempil panganggepe wruh pribadi, pangrasane keh kang
nggunggung, kang wus weruh amalengos.
Jangan terlalu
merasa tahu banyak. Belum melihat dengan mata kepala sendiri tetapi banyak berbicara,
bahkan hanya dengan mendengar seolah-olah mengetahui sendiri. Dikiranya banyak
yang menyanjung, padahal yang mengetahuinya akan memalingkan muka.
17
Aja nganggo sireku, kalakuwan kang
mangkono iku, nora wurung cinirenen den titeni, mring pawong sanak sadulur,
nora nana kang pitados.
Oleh karena
itu, Nak. Jangan kau bersikap seperti itu karena pasti akan mencadi catatan
dalam hati sanak saudara. Mereka tidak akan percaya lagi kepadamu.
PUPUH IV
P A N G K U R
P A N G K U R
01
Sekar pangkur kang winarna, lelabuhan
kang kanggo wong ngaurip, ala lan becik puniku, prayoga kawruhana, adat waton
puniku dipunkadulu, miwah ingkang tata krama, den kaesthi siyang ratri.
Nasihat ini
dibalut dengan tembang Pangkur. Seyogyanya kau memahami hakikat pengabdian bagi
kehidupan, tentang baik dan buruk perlu kau ketahui. Pahami pula ada dan
aturan, serta siang malam jangan kau lupakan tata krama
02
Deduga lawan prayoga, myang watara
reringa aywa lali, iku parabot satuhu, tan kena tininggala, tangi lungguh
angadeg tuwin lumaku, angucap meneng anendra, duga-duga nora kari.
Jangan kau
lupakan pertimbangan, boleh sedikit curiga karena hal itu merupakan (keharusan)
yang tidak boleh kau lupakan, baik ketka sedang terjaga, duduk, bangun, maupun
berjalan, diam, berbicara, maupun tidur (jangan lupakan nalar).
03
Miwah ta sabarang karya, ing prakara
kang gedhe lan kang cilik, papat iku aja kantun, kanggo sadina-dina, rina wengi
nagara miwah ing dhusun, kabeh kang padha ambegan, papat iku aja lali.
Demikian pula
pertimbangan empat perkara dalam segala hal baik yang besar maupun yang kecil
jangan kau lupakan, terapkan sehari-hari, siang atau malam, di kota maupun di
desa. (Hal ini berlaku) untuk semua makhluk yang bernapas.
04
Kalamun ana manusa, anyinggahi dugi
lawan prayogi, iku watake tan patut, awor lawan wong kathah, wong degsura
ndaludur tan wruh ing edur, aja sira pedhak-pedhak, nora wurung neniwasi.
Jika ada
manusia yang melupakan pertimbangan nalar, itu tak patut berbaur dengan orang
banyak. Janganlah kau dekati orang yang tak tahu adat dan hanya menuruti
kemauannya sendiri, (orang seperto itu) akan membawa kehancuran.
05
Mapan watake manusa, pan ketemu ing
laku lawan linggih, solah muna-muninipun, pan dadi panengeran ingkang, kang
apinter kang bodho miwah kang luhur, kang sugih lan kang melarat, tanapi manusa
singgih.
Ciri perilaku
manusia itu tampak dari bagaimana varanya berjalan dan duduk, tindak-tanduk
dalam berbicara. Meskipun orang itu pandai atau bodoh, berderajat tinggi atau
hina, kaya atau miskin
06
Ulama miwah maksiyat, wong kang
kendel tanapi wong kang jirih, durjana bebotoh kaum, lanang wadon pan padha,
panitike manusa wateke wewatekipun, apa dene wong kang nyata, ing pangawruh
kang wus pasthi.
Ulama atau
penjahat, pemberani maupun penakut, pencuri maupun bebotoh, atau lelaki maupun
perempuan semua memiliki ciri-ciri yang sama.
07
Tinitik ing solah muna, lawan muni
ing laku lawan linggih, iku panengeran agung, winawas ginrahita, pramilane ing
wong kuna-kuna iku, yen amawas ing sujanma, datan kongsi mindho gaweni.
Terlihat dari
tindak-tanduk, berbicara, berjalan, dan duduk, itu cirri utama yang mudah
diketahui dan dirasakan. Oleh karena itu, orang jaman duu tidak pernah salah
dalam menilai orang.
08
Masa mengko mapan arang, kang katemu
ing basa kang basuki, ingkang lumrah wong puniku, dhengki srei lan dora, iren
meren dahwen pinasten kumingsun, opene nora prasaja, jail mutakil bakiwit.
Masa sekarang,
sangat sulit menemukan perilaku yang baik. Umumnya (manusia sekarang) itu
dengki, serakah, dan pembohong, malas, iri, senang encela, sombong, tidak
jujur, jahil, banyak curiga, dan curang
09
Alaning liyan den andhar, ing becike
liyan dipunsimpeni, becike dhewe ginunggung, kinarya pasamuan, nora ngrasa
alane dhewe ngendhukur, wong mangkono wateknya, nora kena denpedhaki.
Kejelekan orang
lain disebarluaskan, sementara kebaikan (orang lain) disembunyikan, kebaikannya
sendiri disanjung-sanjung dan dibicarakan dalam pertemuan, tidak merasa
kejelekannya sendiri bertumpuk. Orang yang bertabiat seperti itu tidak layak
kau dekati.
10
Iku wong durjana murka, nora nana
mareme jroning ati, sabarang karepanipun, nadyan wusa katekan, karepane nora
mari saya banjur, luwamah lawan amarah, iku kang den tut wuri.
Orang seperti
itu disebutpenjahat serakah, tidak pernah merasa puas meskipun semua
keinginannya telah terpenuhi, kemauannya tidak ernah berhenti, malah
semakinmenjadi-jadi, menurutkan hawa nafsu lawamah dan amarah.
11
Ing sabarang tingkah polah, ing
pangucap tanapi lamun linggih, sungkan asor ambekipun, pan lumuh kaungkulan, ing
sujanma pangrasane dhewekipun, nora nana kang memadha, angrasa luhur pribadi.
Segala tingkah
laku, dalam berbicara maupun duduk, tabiatnya tidak mau dikalahkan oleh orang
lain, tidak mau ada yang menyamai, ia merasa dirinya paling tinggi.
12
Aja nedya katempelan, ing wewatek
kang tan panates ing budhi, watek rusuh nora urus, tunggal lawan manusa, dipun
sami karya labuhan kang patut, darapon dadi tuladha, tinuta ing wuri.
Jangan sampai
kau dihinggapi tabiat yang tidak pantas karena perilaku jahat seperti itu tidak
patut disandang manusia. Seyognya berbuatlah kebajikan sehingga menjadi suri
teladan dan panutan di kemudian hari.
13
Aja lunyu lemer genjah, angrong
pasanakan nyumur gumuling, ambubut arit puniku, watek datan raharja, pan wong
lunyu nora pantes dipunenut, monyar-manyir tan anteban, dela lemeran puniku.
Janganlah
bersikap lunyu lemer genjah, angrong pasanakan nyumur gumuling, dan ambubut arit karena sifat itu tidak
akan menyelamatkanmu, tidak patut kau anut. Watak lunyu itu artinyakata-katanya
tidak bisa dipegang, sedangkan sifat lemer
14
Para penginan tegesnya, genjah iku
cak-cekan barang kardi, angrong pasanak liripun, remen ulah miruda, mring
rabine sadulur miwah ing batur, mring sanak myang prasanakan, sok senenga den
ramuhi.
Adalah mudah
tergiur sesuatu. Genjah artinya senang berkata jorok, angrong pasanakan artinya
senang berselingkuh dengan istri orang, dan jika sudah mencintai istri sahabat
atau kerabat harus terlaksana.
15
Nyumur guling linira, ambeladhah
nora duwe wewadi, nora kene rubung-rubung, wewadine den umbar, mbuntut arit
punika pracekanipun, ambener ing pangarepan, nanging nggarethel ing wuri.
Nyumur gumuling
artinya tidak dapat menyimpan rahasia, jika mendengar kabar (meskipun sebagian)
langsung disebarluaskan. Mbuntut arit artinya di awal terdengar baik tapi
menggerutu di belakang.
16
Sabarang kang dipun ucap, nora
wurung amrih oleh pribadi, iku labuhan patut, aja na nedya nulad, ing wateking
nenem prakara punika, sayogyane ngupayaa, lir mas tumimbul ing warih.
Semua yang
diucapkannya hanya untuk keuntungan diri sendiri. Hal itu bukan kebajikan yang
baik, dan jangan ada yang meniru keenam sifat di atas. Seyogyanya berlakulan
seperti emas yang tersembul di permukaan. (mas tumimbul merupakan isyarat pola
tembang berikutnya yaitu maskumambang).
PUPUH V
MASKUMAMBANG
MASKUMAMBANG
01
Nadyan silih bapa biyung kaki nini,
sadulur myang sanak, kalamun muruk tan becik, nora pantes yen den nuta.
Meskipun ayah,
ibu, kakek, maupun nenek jika nasihatnya tidak baik, maka jangan kau dengar, tidak
patut kau turuti.
02
Apan kaya mangkono karepaneki,
sanadyan wong liya, kalamun watake becik, miwah tindake prayoga.
Demikian
seharusnya. Meskipun orang lain, namun memiliki tabiat dan tingkah lakunya yang
baik
03
Iku pantes yen sira tiruwa ta kaki,
miwah bapa biyung, amuruk watek kang becik, iku kaki estokena.
Itu pantas kau
tiru, Nak, begitu pula jika ayah dan ibu memiliki nasihat yang baik, maka
turutilah, Nak.
04
Wong tan manut pitutur wong tuwa
ugi, pan nemu duraka, ing dunya praptaning akhir, tan wurung kasurang-surang.
Orang yang
tidak mentaati orang tua itu durhaka, dia akan kena kutuk sejak hidup di dunia
sampai di alam akhir
05
Maratani mring anak putu ing wuri,
den padha prayitna, aja sira kumawani, ing bapa tanapi biyang.
Hingga kelak ke
anak cucu. Oleh karena itu, perhatikan sungguh-sungguh, jangan engkau kurang
ajar kepada ayah atau ibu
06
Ana uga etung-etungane kaki, lelima
sinembah, dununge sawiji-wiji, sembah lelima punika.
Ada juga yang
disebut dengan lima sujud (bakti), Nak. Adapun kelima jenis sujud (bakti) itu
adalah :
07
Kang dhingin rama ibu kaping kalih,
marang maratuwa, lanang wadon kaping katri, ya marang sadulur tuwa.
Yang pertama
ayah dan ibu, kedua kepada mertua baik laki-laki maupun perempuan, ketiga kepada
saudara tua
08
Kaping pate marang guru sayekti,
sembah kaping lima marang Gustinira yekti, parincine kawruhana.
Keempat kepada
guru, sedangkan kelima kepada raja (atasan). Adapun penjelasannya adalah
09
Pramila rama ibu den bekteni,
kinarya jalaran, anane badan puniki, kinawruhan padhang hawa.
Mengapa ayah
dan ibu harus dibaktikan, sebab keduanya adalah perantara yang menyebabkan kita
hadir di dunia
10
Uripira pinter samubarang kardi,
saking ibu rama, ing batin saking Hyang Widdhi, milane wajib sinembah.
Semua
kepandaianmu bermula dari ayah dan ibu yang secara mata batin berasal dari Yang
Mahakuasa. Oleh karena itu (mereka) patut kau sembah.
11
Ya mulane maratuwa jalu estri, pan
wajib sinembah, angsung kabungahan tuwin, aweh rasa ingkang nyata.
Mengapa kedua
mertuamu patut kau sembah, sebab mereka memberimu kebahagiaan dan kenikmatan
sejati
12
Katanipun sadulur tuwa puniki, pan
wajib sinembah, gegentening bapa benjing, mulane guru sinembah.
Sementara
saudara tua harus kau sembah karena ia adalah ganti ayah kelak. Adapun guru
wajib disembah karena
13
Kang atuduh sampurnanning urip,
tumekeng antaka, madhangken pethenging ati, anuduhaken marga mulya.
Yang
menunjukkan kesempurnaan hidup sampai datangnya kematian, menerangkan gelapnya
hati, menunjukkan jalan kemulyaan
14
Wong duraka ing guru abot sayekti,
milae den padha, mintaa sih ywa nganti, suda kang dadi sihira.
Orang yang
dikutuk guru sangat berat, oleh karena itu mengharaplah kasih sayang guru
kepadamu jangan sampai berkurang
15
Kaping lima dununge sembah puniki,
mring Gusti Kang Murba, ing pati kalawan urip, aweh sandhang lawan pangan.
Adapun sembah
yang kelima adalah kepada raja yang berkuasa atas hidup dan matimu, memberimu
sndang dan pangan
16
Wong neng dunya kudu manut marang
Gusti, lawan dipunawas, sapratingkahe den esthi, aja dumeh wus awirya.
Orang yang
hidup seyogyanya berbakti kepada raja serta menjaga segala tindakan agar selalu
benar, jangan sombong meskipun sudah berkuasa
17
Nora beda putra santana wong cilik,
yen padha ngawula, pan kabeh namaning abdi, yen dosa kukume padha.
Tidak berbeda
antara putra raja dan kerabat raja dengan rakyat jelata dalam hal mengabdi.
Bukankah kedudukan abdi semuanya sama di mata hukum?
18
Yen rumasa putra santana sireki,
dadine tyasira, angendiraken sayekti, nora wurung anemu papa.
Jika kau merasa
sebagai putra raja atau kerabat raja, itu artinya kau menyombongkan diri, hal
ini akan menyebabkan kesulitan bagimu
19
Angungasken putra sentananeng Aji,
iku kaki aja, wong suwita nora keni, kudu wruh ing karyanira.
Janganlah kau
mengagungkan diri sebagai putra raja, Anakku orang yang mengabdi (kepada raja)
tidak boleh demikian, kau harus tahu kewajiban
20
Yen tinuduh marang Sang Maha
Narpati, sabarang tuduhnya, iku estokna ugi, karyanira sungkemana.
Jika diperintah
oleh Sri Baginda, apapun bentuk printahnya, maka hormati dan taati perintahnya
21
Aja mengeng ing parentah sang
siniwi, den pethel aseba, aja malincur ing kardi, lan aja ngepluk sungkanan.
Janganlah
menghindar pada perintah raja. Rajinlah menghadap dan jangan malas menjalankan
tugas. Jangan sering terlambat dan menolak tugas
22
Luwih ala-alane ing wong ngaurip,
wong ngepluk sungkanan, tan patut ngawuleng aji, angengera sapa-sapa.
Seburuk-buruknya
orang hidup adalah bangun terlambat dan menolak kewajiban. Jika mengabdi kepada
raja bahkan mengabdi kepada siapapun, hal itu tidak layak
23
Angengera ing bapa biyung pribadi,
yen ngepluk sungkanan, nora wurung den srengeni, binalang miwah pinala.
Ikut pada ayah
maupun ibu sekalipun, jika bangun terlambat dan menolak kewajiban pasti
dimarahi, disambit, atau dipukul
24
Apa kaya mangkono ngawuleng aji, yen
ngepluk sungkanan, tan wurung manggih bilahi, ing wuri aja ngresula.
Demikan pula mengabdi
kepada raja, jika bangun terlambat dan malas akan celaka, (jika terjadi hal
demikian) jangan kau menyesal di belakang hari
25
Pan kinarya dhewe bilahine ugi,
lamun tinemenan, sabarang karyaning Gusti, lahir batin tan suminggah.
Bukankah
celakanya itu hasil kerjanaya juga? Jika kau bersungguh-sungguh secara lahir
batin, jangan kau menghindar
26
Mapan Ratu tan duwe kadang myang
siwi, sanak prasanakan, tanapi garwa kekasih, amung bener agemira.
Karena memang
raja tidak memiliki putra, saudara, dan kerabat, demikian puia (raja) tidak
memiliki istri atau kekasih, yang dipegang hanya aturan
27
Kukum adil adat waton kang denesthi,
mulane ta padha, den rumeksa marang Gusti, endi lire wong rumeksa.
Hukum yang adil
dan adat istiadat, itu yang dijalankan raja. Oleh karena itu, jagalah. Adapun
cara menjaga raja adalah
28
Dipun gemi nastiti ngati-ati, gemi
mring kagungan, ing Gusti ywa sira wani, anggegampang lawan aja
Hidup hemat,
teliti, damn hati-hati. Janganlah kau menggampangkan milik raja, juga jangan
29
Wani-wani nuturken wadining Gusti,
den bisa rerawat, ing wewadi sang siniwi, nastiti barang parentah.
sekalipun
berani membocorkan rahasia raja. Simpanlah rapat-rapat rahasia raja dan cermati
selurruh perintahnya.
30
Ngati-ati ing rina kalawan wengi,
ing rumeksanira, lan nyadhong karsaning Gusti, Dudukwuluhe kang tampa.
Cermatilah
segala milik raja dan berhati-hatilah siang dan malam sambil menerima perintah
raja (dudukwuluhe adalah isyarat pola tembang berikutnya, yaitu dudukwuluh)
PUPUH VI
DUDUK WULUH
DUDUK WULUH
01
Wong ngawula ing Ratu luwih pakewuh,
nora kena minggrang-minggring, kudu mantep sartanipun, setya tuhu marang Gusti,
dipunmiturut sapakon.
Mengabdi kepada
raja memang amat repot, tidak boleh ragu-ragu dan harus mantap, serta setia dan
percaya kepada raja
02
Mapan Ratu kinarya wakil Hyang
Agung, marentahaken hukum adil, pramila wajib den enut, sing sapa tan manut
ugi, ing parentahe Sang Katong.
Bukankah raja
adalah wakil Yang Mahaagung, yang menjalankan hukum dan keadilan sehingga harus
ditaati. Barang siapa yang tidak menuruti perintah sang raja
03
Aprasasat mbadali karseng Hyang
Agung, mulane babo wong urip, saparsa suwiteng Ratu, kudu eklas lair batin, aja
nganti nemu ewoh.
Ibarat ingkar
dari Yang Mahaagung. Oleh karena itu, setiap yang mengabdi kepada raja harus
ikhlas lahir batrin agar tidak mendapat kesulitan
04
Ing wurine yen ati durung tuwajuh,
angur sira ngabdi, becik ngidunga karuhun, aja age nuli ngabdi, yen durung
eklas ing batos.
di belakang
hari. Jika hati belum bulat, jangan kau mengabdi, lebih baik jika menumpang
tinggal dulu jangan kemudian mengabdi jika batin belum pasrah
05
Anggur ngindung bae pan nora
pakewuh, lan nora nana kang ngiri, amungkul pakaryanipun, nora susah tungguk
kemit, seba apan nora nganggo
Lebih baik
menumpang tinggal agar tidak susah dan tidak ada ayang memerintah, tekun
bekerja, tidak perlu bertugas jaga, bahkan tidak perlu menghadap
06
Mung yen ana tongtonan metu ing
lurung, kemul bebede sasisih, sarwi mbanda tanganipun, glindhang-glindhung
tanpa keris, andhodhok pinggiring bango.
cuma jika ada
keramaian tontonan di jalan, keluar dengan kain bebed sebelah sambil bersilang
tangan, hilir mudik tanpa keris, duduk di pinggir warung.
07
Suprandene jroning tyas, anglir
tumenggung, mengku bawat Senen Kemis, mankono iku liripun, nora kaya wong
ngabdi, wruh plataraning Sang Katong.
Meskipun
demikian, di dalam hatinya merasa sebagai seorang tumenggung yang berpatyung
kebesaran. Sikap seperti itu bukanlah sikap pengabdi yang setiap hari hanya
melikat halaman istana
08
Lan keringan sarta ana aranipun, lan
ana lungguhe ugi, ing salungguh-lungguhipun, nanging ta dipunpakeling, mulane
pinardi kang wong.
yang terhormat,
memiliki gelar dan kedudukan. Tetapi ingat, orang yang mengabdi itu harus
memperhatikan :
09
Samubarang karyanira Sang Aprabu,
sayekti kudu nglakoni, sapalakartine iku, wong kang padha-padha ngabdi,
panggaweyane pan saos.
Seluruh
perintah raja harus dilaksanakan, karena kewajiban mengabdi adalah menghadap
dan menantikan perintah raja
10
Kang nyantana bupati mantri panewu,
kliwon peneket miji, panalaweyan pananjung, tanapi para prajurit, lan kang
nambut karyeng katong.
Baik yang
mengadi sebagai bupati, mantra, penewu, kliwon, peneket, miji, panalawe,
pananjung, maupun prajurit dan yang bekerja pada raja
11
Kabeh iku kawajiban sebanipun, ing
dina kang amarengi, wiyosanira Sang Aprabu, sanadyan tan miyos ugi, pasebane
aja towong.
Semua memiliki
kewajiban untuk menghadap pada hari yang bersamaan pada saat raja bersidang.
Sekalipun tidak ikut bersidang, jangan (dijadikan alasan untuk) tidak menghadap
12
Ingkang lumrah yen karep seba wong
iku, nuli ganjaran den icih, yen tan oleh nuli mutung, iku sewu sisip, yen wus
mangerti ingkang wong.
Biasanya, orang
yang rajin menghadap itu mengharapkan mendapat hadiah, jika tidak mendapat
hadiah, ia ngambek. (sikap seperti itu) keliru bagi orang yang bijak
13
Tan mangkono etunge kang uwis weruh,
ganjaran datan pinikir, ganjaran pan wus rumuhun, amung naur sihing Gusti,
winales ing lair batos.
Bagi yang sudah
mengetahui, perhitungannya tidak begitu, masalah hadiah tidak dipikirkan,
karena hadiah sebenarnya sudah diterima terlebih dahulu, sehingga tinggal
membalas kebaikan raja dengan lahir batin
14
Setya tuhu marang saprentahe pan
manut, ywa lenggana karseng Gusti, wong ngawula paminipun, lir sarah mungging
jaladri, darma lumampah sapakon.
Melaksanakan
segala perintah raja. Jangan membantah kehendak raja. Orang mengabdi ibarat
sampah di samudra, hanya sekedar menjalankan
15
Dene begja cilaka utawa luhur, asor
iku pan wus pasthi, ana ing bebadanira, aja sok amuring muring, marang Gusti
Sang Akatong.
Adapun
kebahagiaan dan kesengsaraan, ataupun tinggi rendah tergantung pada takdir
masing-masing, jangan suka marak kepada raja
16
Mundhak ngakehaken ing luputireku,
ing Gusti tuwin Hyang Widdhi, dene ta sabeneripun, mupusa kalamun pasthi, ing
badan tan kena megoh.
Hal itu akan
menambah kesalahan kepada raja serta Yang Mahakuasa. Yang benar adalah menerima
takdir diri, jangan berdiam diri
17
Tulisane ing lohkil makful kang
rumuhun, pepancen sawiji-wiji, tan kena owah sarambut, tulisan badan puniki,
aja na mundur ing kewoh.
Yang sudah
tersurat dalam laukhil makfudz tidak dapat diubah barang serambutpun, oleh
karena itu jangan mundur meghadapinya (mundur adalah isyarat pola tembang
berikutnya, yaitu durma)
PUPUH VII
D U R M A
D U R M A
01
Dipun sami ambanting ing badanira,
nyudha dhahar lan guling, darapon sudaa, nepsu kang ngambra-ambra, rerema ing
tyasireki, dadya sabarang, karyanira lestari.
Biasakanlah
melatih dirimu untuk prihatin dengan mengurangi makan dan tidur agar berkurang
nafsu yang menggelora, heningkan hatimu hingga tercapai yang kau inginkan
02
Ing pangrawuh lair batin aja mamang,
yen sira wus udani, mring sariranira, lamun ana kang Murba, masesa ing alam
kabir, dadi sabarang, pakaryanira ugi.
Janganlah ragu
terhadap pengetahuan lahir batin. Jika kau memahami bahwa dalam kehidupan ini
ada yang berkuasa, mudah-mudahan keinginanmu terkabul
03
Bener luput ala becik lawan beja,
cilaka mapan saking, ing badan priyangga, dudu saking wong liya, mulane den
ngati-ati, sakeh dirgama, singgahana den eling.
Benar salah,
baik buruk, serta untung rugi, bukankah berasal dari dirimu sendiri? Bukan dari
orang lain. oleh karena itu, hati-hatilah terhadap segala ancaman, hindari dan
ingat
04
Apan ana sesiku telung prakara,
nanging gedhe pribadi, puniki lilira, yokang telung prakara, poma ywa
nggunggung sireki, sarta lan aja, nacat kepati pati.
Bukankah ada
tiga perkara utama yang akan membesarkanmu? Ketiga perkara tersebut adalah
jangan menyombongkan diri, jangan mecela
05
Lawan aja maoni sabarang karya,
sithik-sithik memaoni, samubarang polah, tan kena wong kumlebat, ing masa
mengko puniki, apan wus lumrah, uga padha maoni.
Dan jangan
mengritik hasil orang lain, sedikit-sedikit mengritik, segala tingkah orang
lain dikritik. Memang zaman sekarang sudah lumrah orang mengritik
06
Mung tindake dhewe datan winaonan,
ngrasa bener pribadi, sanadyan benera, yen tindake wong liya, pasti den arani
sisip, iku wong ala, ngganggo bener pribadi.
Hanya hasil
karya sendiri yang tidak dikritik karena merasa paling benar. Meskipun benar,
jika perbuatan orang lain pasti dikatakan salah. Hal itu salah karena
kebenarannya menggunakan (ukuran) diri sendiri
07
Nora nana panggawe kang luwih
gampang, kaya wong memamaoni, sira eling-eling, aja sugih waonan, den sami
salajeng budi, ingkang prayoga, sapa-sapa kang lali.
Tidak ada
perbuatan yang lebih mudah daripada mengritik. Kau ingatlah, jangan terlalu
sering mengritik, selalulah berpikir baik. Barang siapa yang lupa
08
Ingkang eling iku padha angilangna,
marang sanak kanca kang lali, den nedya raharja, mangkono tindakira, yen tan
nggugu liya uwis, teka menenga, mung aja sok ngrasani.
Dari yang
ingat, maka ingatkan. Kepada sanak dan kerabat semoga bahagia. Begitu
seharusnya tidakanmu, namun jika tidak diturut, maka diamlah, namun jangan
membicarakan
09
Nemu dosa gawanen sakpadha-padha,
dene wong ngalem ugi, yen durung pratela, ing temen becikira, aja age
nggunggung kaki, meneh tan nyata, dadi cirinireki.
Kau akan
berdosa pada sesame. Begitupun jika kau memuji yang belum kaubuktikan
kebenarannya, jangan terburu-buru memuji, Anakku. Karena jika tidak
terbukti malah akan menjadi celaan
10
Dene kang wus kaprah ing masa
samangkya, yen ana den senengi, ing pangalemira, pan kongsi pandirangan, matane
kongsi malirik, nadyan alaa, ginunggung becik ugi.
Adapun yang
sering terjadi pada zaman sekarang adalah jika ada orang yang disenanginya maka
dipuji setinggi langit sampai matanya melotot, meskipun jelek tetapi tetap
dikatakan baik
11
Aja ngalem aja mada lamun bisa, yen
uga masa mangkin iya ing sabarang, yen nora sinenengan, den poyok kapati pati,
nora prasaja, sabarang kang den pikir.
Kalau bisa,
jangan memuji atau mencela. Namun kini, jika tidak disenangi maka akan dicela
habis-habisan, yang dipikirkan pun bermacam-macam
12
Ngandhut rukun becike ngarep kewala,
ing wuri angarsani, ingkang ora-ora, kabeh kang rinasanan, ala becik den
rasani, tan parah-parah, wirangronge gumanti.
Pada awalnya
berpura-pura baik, tetapi di belakang diomongkan yang bukan-bukan, pembicaraan
pun berganti (wirangrong merupakan isyarat pergantian pola tembang beirkutnya,
yaitu wirangrong)
PUPUH VIII
WIRANGRONG
WIRANGRONG
01
Den samya marsudeng budi, wuweka
dipun was paos, aja dumeh bisa muwus, yen tan pantes ugi, sanadya mung sekecap,
yen tan pantes prenahira.
Hendaklah kau
berusaha mengendalikan diri dan berhati-hati, jangan mentang-mentang pandai
berbicara jika tak layak (didengar), meskipun hanya sepatah kata jika bukan
pada tempatnya
02
Kudu golek masa ugi, panggonan lamun
miraos, lawan aja age sira muwus, durunge den kaesthi, aja age kawedal, yen
durung pantes lan rowang.
Carilah waktu
dan tempat jika ingin bicara, jangan terburu-buru berbicara sebelum kau piker, jangan
cepat-cepat kau keluarkan (isi hati) jika belum layak siapa yang kau ajak
bicara
03
Rowang sapocapan ugi, kang pantes
ngajak calathon, aja sok metuwo wong celathu, ana pantes ugi, rinungu mring
wong kathah, ana satengah micara.
Perhatikan dengan
siapa kau berbicara sehingga tidak asal bicara. (pembicaraan itu) ada yang
layak didebgarkan orang banyak ada pula yang tidak
04
Tan pantes kanggo ngawruhi, milane
lamon miraos, dipun ngarag-ngarah ywa kabanjur, yen sampun kawijil, tan
kena tinurutan, milane dipun prayitna
Diketahui orang
banyak. Oleh karena itu, jika berbicara jangan melantur karena jika telanjur
terucap tidak dapat ditarik kembali
05
Lan maninge wong ngaurip, aja
ngakehken supaos, iku gawe reged badanipun, nanging masa mangkin, tan ana
itungan prakara, supata ginawe dinan.
Di samping itu,
orang hidup jangan terlalu banyak bersumpah, itu akan mengotori dirimu, namun
zaman sekarang tidak ada pertimbangan, bersumpah adalah perbuatan sehari-hari
06
Den gemi marang ing lathi, aja
ngakehke pepisoh, cacah cucah erengan ngabul-abul, lamun andukani, den dumeling
dosanya, mring abdi kang manggih duka.
Berhematlah
dengan lidahmu, jangan memperbanyak umpatan, menggerutu, dan marah-marah. Jika
kau marah, sebutkan kesalahan bawahanmu itu
07
Lawan padha den pakeling, teguhna
lahir batos, aja ngalap randhaning sedulur, sanak miwah abdi, rowang ing
sapangandhap, miwah maring pasanakan.
Dan juga
ingatlah, kuatkan lahir batin, jangan mengharapkan janda saudaramu, kerabat,
maupun bawahanmu, dan seterusnya
08
Gawe salah graitaning, ing liyan
kang sami anom, nadyan lilaa lanangipun kang angrungu elik, ing batin tan
pitaya, masa kuranga wanodya.
Hal itu akan
membuat curiga orang yang mengetahuinya, sekalipun suaminya rela, tetapi yang
mendengarnya tidak yakin, tidak mungkin kurang wanita
09
Tan wurung dipun cireni, ing batin
ingaran rusoh, akeh jaga-jaga jroning kalbu, arang ngandel batin, ing tyase
padhasuda, pangandele mring bendara.
Hal itu pasti
dijadikan tanda dan dicap jorok. Di dalam hatinya, mereka tidak percaya, hal
itu menyebabkan kepercayaan kepada tuannya akan berkurang
10
Anu cacat agung malih, anglangkungi
saking awon, apan sakawan iku akeh pun, dhingin wong madati, pindho wong
ngabotohan, kaping tiga wong durjana.
Ada lagi cacat
yang lebih besar dari kesalahan, yaitu empat perilaku, pertama madat, kedua
bertaruh, dan ketiga pencuri
11
Kaping sakawane ugi, wong ati
sudagar awon, mapan suka sugih watekipun, ing rina lan wengi, mung batine den
etang, alumuh lamun kalonga.
Yang keempat
adalah berwatak pedagang. Adapun watak pedagang dianggap jelek karena siang
malam hanya memikirkan keuntungan, tidak mau jika berkurang
12
Iya upamane ugi, duwe dhuwit pitung
bagor, mapan nora marem ing tyasipun, ilanga sadawa, gegetun patang warsa,
padha lan ilang sanambang.
Meskipun
memliki uang empat karung pun, belum tenang hatinya, sekalipun hanya hilang
satu sen, menyesalnya sampai empat bulan, sama dengan hilang seribu
13
Wong ati sudagar ugi, sabarang
prakara tamboh, amung yen ana wong teka iku, anggegawe ugi, gegadhen pan
tumanggal, ulate teka sumringah.
Orang berwtak
pedagang, dalam banyak hal pura-puta tidak tahu, namun jika ada orang yang
dating sambil membawa barang jaminan, ia bersikap ramah dan wajanya pun
cerah
14
Dene wong durjana ugi, nora ana den
raos, rina wengi mung kang den etung, duweke liyan nenggih, dahat datan
prayoga, kalamun wateke durjana.
sedangkan watak
pencuri, tidak ada lagi yang dirasakan, siang malam yang diperhitungkan adalah
milik orang lain. oleh kaera into sangat tidak baik berwatak pencuri
15
Dene bebotoh puniki, sabarang
pakaryan lumoh, lawan kathah linyok para padha, yen pawitan enting tan wurung
anggegampang, ya marang darbeking sanak.
Adapun watak
penjudi itu malas bekerja, sering berbohong, dan suka beradu mulut, jika
modalnya habis, maka menggampangkan segala milik saudara
16
Nadyan wasiyating kaki, nora wurung
dipun edol, lamun menang lali gawe angkuh, pan kaya bopati, wewah tan
ngarah-arah, punika awoning bangsat.
Bahkan warisan
kakeknya pun berani dijual. Jika menang lupa daratan, lagaknya seperti bupati,
member dengan tanpa perhitungan. Begitulah kejelekan penjudi
17
Kabutuhe nuli memaling, tinitenan
saya awon, apan boten wonten panedinipun, pramilane sami, sadaya nyinggahana,
anggegulang ngabotohan.
Jika sudah
terpaksa terus mencuri, lama-kelamaan kejelekannya ketahuan karena memang tidak
ada penghasilan. Oleh karena itu, hindarilah dan jangan lakukan perjudian
18
Dene ta wong akng madati, kesade
kaworan lumuh, amung ingkang dados senengipun, ngadep diyan sarwi, linggih
ngamben jejegang, sarwi leleyang bedudan.
Adapun pemadat
wataknya malas tidak kepalang, kesukaannya hanya menghadapi lampu sambil duduk
di amben bertumpang kaki sambil menimang culim
19
Yen leren nyeret, netrane pan merem
karo, yen wus ndadi awake akuru, cahya biru putih, njalebut wedi toya, lambe
biru untu pethak.
Jika berhenti
menhisap madat, matanya terkatup. Jika sudah parah, maka tubuhnya kurus kering,
wajahnya kuyu, takut air,bibir biru sedangkan gigi putih kotor
20
Beteke satron lan gambir, jambe
suruh arang wanuh, ambekane sarwi melar mingkus, atuke anggigil, jalagra aneng
dhadha, tan wurung metu bolira.
Karena tidak
kenal gambir, pinang, dan sirih. Napasnya kembang kempis tersengal—sengal,
batuk tiada henti, dan dahak menyumbat dada, dan akhirnya mengeluarkan bul
21
Yen gering nganggo ndalinding,
suprandene nora kapok, iku padha singgahana patut, ja ana nglakoni, wong mangan
apyun ala, uripe dadi tontonan.
Jika sakit
disertai mencret. Meskipun negitu (ia) tidak kapok. Itu patut kalian hindari,
jangan ada yang melakukan (perbuatan itu). Orang madat itu hidupnya menjadi
tontonan
22
Iku kabeh nora becik, aja na wani
anganggo, panggawe patang prakara iku, den padha pakeling, aja na wani nerak,
kang wani nerak tan manggih arja.
Itu semua tidak
baik, jangan ada yang berani melakukan empat perkara tersebut. Dan ingatlah,
jangan ada yang berani nekat, yang berani nekad tidak akan menemui
kesejahteraan
23
Lawan ana waler malih, aja sok
anggung kawuron, nginum, sayeng tanpa masa iku, endi lire ugi, angombe saben
dina, pan iku watake ala.
Ada lagi
pantangan, jangan suka mabuk, minum tanpa batas waktu, (padahal) minum-minuman
setiap hari itu tabiatnya buruk
24
Kalamun wong wuru ugi, ilang
prayitnaning batos, nora ajeg barang pikiripun, elinge ning ati, pan
baliyar-baliyur, endi ta ing becikira
Pemabuk akan
kehilangan keseimbangan batin, pikirannya tidak jelas, ingatannya goyang. Lalu,
di mana kebaikannya?
25
Lan aja karem sireki, ing wanodya
ingkang awon, lan aja mbuka wadi siraku, ngarsaning pawestri tan wurung nuli
corah, pan wus lumrahing wanita.
Jangan pula kau
menyukai wanita yang kotor, jangan pula kau membuka rahasia di depan wanita
sebab akan menjadi buah bibir. Bukakankah begitu umumnya wanita
26
Tan bisa simpen wewadi, saking
rupake ing batos, pan wus pinanci dening Hyang agung, nitahken pawestri, apan
iku kinarya, ganjaran marang wong priya.
Tidak bisa
menyimpan rahasia karena sempitnya hati. Sudah menjadi kodrat dari Yang
Mahaagung, menciptakan wanita sebagai hadiah kepada para lelaki
27
Kabeh den padha nastiti, marang
pitutur kang yektos, aja dumeh tutur tanpa dapur, yen bakale becik, den anggo
weh manfaat, ywa kaya Pucung lan kaluwak.
Semuanya mesti
waspada, jangan hanya karena nasihat sederhana. Jika itu memang baik , maka
dengarkanlah karena jika dilaksanakan memberi manfaat., jangan seperti pucung
dan kluwak. (Pucung lan kluwak merupakan isyarat pola tembang berikutnya)
PUPUH IX
P U C U N G
P U C U N G
01
Kamulane kaluwak nonomanipun, Pan
dadi satunggal, pucung aranira ugi, yen wus tuwa kaluwake pisah-pisah.
Pada waktu
muda, buah kluwak meyatu dan namanya pucung, jika sudah tua, kluwak tersebut
terpisah
02
Den budiya kapriye ing becikipun,
aja nganti pisah, kumpule kaya nomeki, anom kumpul tuwa kumpul kang prayoga.
Bagaimanapun
juga, usahakan jangansampai berpisah, bersatunya seperti masa muda, muda
menyatu ketika tua pun sebaiknya menyatu
03
Aja kaya kaluwak duk anom, kumpul
bisa wus atuwa, ting salebar siji-siji, nora wurung dadi bumbu pindhang lulang.
Jangan seperti
kluwak, ketika masih muda menyatu, namun ketika tua masing-masing menyebar,
akhirnya hanya sebagai bumbu pindang
04
Wong sadulur nadyan sanak
dipunruntut, aja kongsi pisah, ing samubarang karyeki, yen arukun dinulu teka
prayoga.
Persaudaraan
itu,meskipun dengan sudara jauh harus ruku, jangan sampai terpisah dalam segala
hal. Jika hidup rukun akan baik dilihat orang
05
Abot enteng wong sugih sanak
sadulur, enthenge yen pisah, pikire tan dadi siji, abotipun yen sabiyantu ing
karsa
Banyak sudara
memang ada berat dan ada juga ringannya. Ringan bila masing-masing pikirannya
terpisah, adapun beratnya jika (kita) membantu segala hal
06
Luwih bakuh wong sugih sanak
sadulur, ji – tus tadhingira, yen golong sabarang pikir, becik uga lan wong
kang tan duwe sanak
Lebih kokoh
jika banyak saudara, satu berbanding seratus jika bersatu hati, lebih baik
dibadingkan tidak memiliki saudara
07
Lamun bener lan pinter
pamomonganipun, kang ginawa tuwa, aja nganggo abot sisih, dipun sabar pamengku
mring santana.
Jika benar dan
pandai memperlakukannya. Yang merasa dituakan jangan berat sebelah, harus
berlaku seimbang terhadap kerabat dan bawahan
08
Pan ewuh wong tinitah dadi asepuh,
tan kena ginampang, mring sadulurira ugi, tuwa nenom aja beda traping karya.
Memang repot
jika dituakan, tidak boleh menganggap gampang kepada saudara. Jangan membedakan
perintah, baik kepada yang muda maupun kepada yang tua
09
Kang saregep kalawan ingkang
malincur, iku kawruh ana, sira alema kang becik, ingkang malincur den age
bendanana.
Yang rajin dan
yang malas harus kau ketahui. Pujilah ia yang rajin, sedangkan yang malas,
segera marahilah
10
Yen tan mantun binendonan nggone
malincur, nuli patrapana, sapantese lan dosaning, kang santosa dimene dadi
tuladha.
Jika tidak
sadar kemalasannya dengan dimarai, jatuhilah hukumanyang seimbang dengan
kesalahannya agar menjadi contoh
11
Kang wong liya darapon wedia iku,
kang padha ngawula, ing batine wedi asih, pan mangkono lelabuhane dadi wong
tuwa
Bagi orang
lain. orang yang mengabdi akan menjadi segan dan setia. Bukankah begitu
seharusnya perilaku orang yang dituakan
12
Nggone mengku jembar amot tur
rahayu, den kaya sagara, tyase ngemot ala becik, mapan ana pepancene
sowang-sowang.
Seyogyanya
berhati bersih dan lapang dada bagai samudra, memahi baik dan buruk, bukankah
masing-masing memiliki takdir?
13
Jer sadulur tuwa kang wajib pitutur,
marang kadang taruna, wong anom wajibe wedi, sarta manut wulange sadulur tuwa.
Saudara tua
memiliki kewajibanuntuk memberikan nasihat, adapun kewajiban orang muda adalah
segan dan menuruti nasaihat saudara tua
14
Kang tinitah dadi anom aja masgul,
ing batin ngrasaa, saking karsaning Hyang Widdhi, yen masgula ngowai kodrating
Suksma.
Yang
ditakdirkan menjadi saudara muda jangan ragu. Bersyukurlah karena sudah
dikehendaki Yang Mahaesa, jika ragu akanmegubah kodrat Allah
15
Nadyan bener yen wong anom dadi
luput, yen ta anganggoa, ing pikirira pribadi, pramilane wong anom aja ugungan
Orang muda,
sekalipun benar tetap dipersalahkan, hal itu jika kau turuti pikiran sediri.
Oleh karena itu, orang muda jangan manja
16
Yen dadi nom weruha ing enomipun,
kang ginawe tuwa, dikaya banyu neng beji, den awening paningale aja samar
Jika
ditakdirkan muda, sadarlah dengan kedudukan mudanya, adapun yang tua jadilah
seperti air di kolam, jernihkan penglihatanmu
17
Lan maning ana ing pituturingsun,
yen sira amaca, laying sabarang layanging, aja pijer ketungkul ngelingi sastra.
Di samping itu,
nasihatku, jika kau membaca segala macam serat (kitab), jangan hanya terpaku
pada (keindahan) sastranya
18
Caritane ala becik dipun enut, nuli
rasa kena, carita kang muni tulis, den karasa kang becik sira anggowa
Pahami baik dan
buruk ceritanya, kemudian renungkan (makna) cerita yang tertulis, yang kau rasa
baik, ambillah
19
Ingkang ala kawruhana alanipun,
dadine tyasira, weruh ing ala lan becik, ingkang becik wiwitane kawruhana.
Yang jelek
pahamilah kejelekannya sehingga kau memahami mana yang buruk dan mana yang
baik. Adapun yang baik, pahamilah asal mulanya
20
Wong kang laku mangkono wiwitanipun,
becik wekasanya, wong laku mangkono witing ing satemah puniku pan dadi ala.
Orang yang
bertindak begitu di awal, akan baik pada akhirnya, sedangkan orang yang
bertindak sebaliknya akan berakibat buruk
21
Dipun weruh iya ing kawulanipun,
kalawan wekasanira, puniku dipunkalingling, ana ala dadi becik wekasanya.
Pahamilah, baik
awal maupun akhir. Perhatikan, ada yang tampak awalnya jelek namun pada
akhirnya menjadi baik
22
Ewuh temen babo wong urip puniku,
apan nora kena, kinira-kira ing budi, arang temen wijile basa raharja.
Kehidupan
memang repot karena tidak dapat diperkirakan, jarang sekali tindakan yang baik
(wijil adalah isyarat pola tembang berikutnya)
PUPUH X
M I J I L
M I J I L
01
Poma kaki padha dipun eling, ing
pituturingong, sira uga satriya arane, kudu anteng jatmika ing budi, luruh
sarta wasis, samubarang tanduk.
Harap kau ingat
nasihatku ini, Nak. Engkau juga disebut sebagai kesatria, harus halus dan
hening hatimu, lembut, dan cerdas dalam segala hal
02
Dipun nedya prawira ing batin,
nanging aja katon, sasona yen durung masane, kekendelan aja wani manikis,
wiweka ing batin, den samar ing semu.
serta
berusahalah utuk berani, namun jangan sampai terihat, bahkan jika belum
waktunya jangan sampai keberanian itu kau perlihatkan, hati-hati, sabar, dan
rahasiakan
03
Lawan densemu lawan den lungit,
maneh wekasingong, aja kurang iya panrimane, yen wis tinitah dera Hyang Widhi,
ing badan punika, pan wus pepancenipun.
Melalui isyarat
dengan cermat. Di samping itu, pesanku, jangan lupa bersyukur atas karunia Yang
Mahakuasa dengan kodrat yang menyertaimu
04
Kang narima satitah Hyang Widhi,
temah dadi awon, lan ana wong tan narima titahe, wekasane iku dadi becik,
kawruhana ugi, aja selang surup.
(meskipun
demikian) ada orang yang tidak bersyukur malah bernasib baik, sedangkan orang
yang bersyukur bernasib jelek. Pahamilah, jangan sampai kau keliru
05
Yen wong bodho datan nedya ugi,
atakon tetiron, anarima titah ing bodhone, iku wong narima norabecik dene
ingkang becik, wong narima iku.
Jika ada orang
bodoh tetapi tidak mau bertanya dan tidak manu menerima kodrat kebodohannya,
itu tidak baik. Adapun yang baik adalah yang menerima dengan syukur
06
Kaya upamane wong angabdi, marang
sing Sang Katong, lawas-lawas ketekan sedyane, dadi mantri utawa bupati, miwah
saliyaneng, ing tyas kang panuju.
Seperi orang
yang mengabdi kepada raja, lama-kelamaan akan terlihat kemampuannya, (akhirnya)
diangkat sebagai menteri atau bupati atau tercapai seluruh keinginannya
07
Nuli narima tyasing batin, tan
mengeng ing Katong, rumasa ing kani matane, sihing gusti tumeking nak rabi,
wong narima becik kang mangkono iku.
Kemudian
bersyukur secara lahir dan batin dengan tidak menolak perintah rajakarena
merasa bahwa semua yang diterimanya sampai ke anak istri adalah atas kasih
sayang raja. Orang yang bersyukur seperti itu baik.
08
Nanging arang iya wong saiki, kang
kaya mangkono, Kang wus kaprah iyo salawase, yen wis ana lungguhe sathithik,
apan nuli lali, ing wiwitanipun.
Namun sangat
jarang orang jaman sekarang orang seperti itu. Yang sering terjadi adalah sal
sudah memiliki kedukukan meskipun kecil akan melupakan asal-usulnya
09
Pangrasane duweke pribadi, sabarang
kang kanggo, datan eling ing mula mulane, witing sugih sangkane amukti,
panrimaning ati, kaya anggone nemu.
Perasaanya
miliknya itu hasil pribadi, semua benda yang dipergunakan tidak diingat
asal-usul bagaimana ia menjadi kaya, bahkan dikiranya diperoleh begitu saja
seperti hasil nemu
10
Tan ngrasa kamurahaning Widdhi,
jalaran Sang Katong, jaman mengko ya iku mulane, arane turun wong lumakyeng
kardi, tyase tan saririh, kasusu ing angkuh.
Tidak merasa
atas kemurahan Yang Mahakuasa itu berkat kasih sayang raja. Itulah sebabnya
jaman sekarang jarang orang yang mewariskan kedudukan (kepada keluarganya)
karena ia tidak sabar, tergesa-gesa, dan sombong
11
Arang nedya males sihing Gusti,
Gustine Sang Katong, lan iya ing kabehing batine, nora nedya narimeng Hyang
Widdhi, iku wong tan wruh ing, kanikmatanipun.
Jarang orang
yang berkeinginan untuk membalas kasih sayang raja, raja dari segala
raja. Dalam batinnya tidak bersyukur atas anugrah Yang Mahakuasa, (orang
seperti itu) tidak merasakan kenikmatan
12
Yeku wong kurang narima ugi, luwih
saka awon, barang gawe aja age-age, anganggoa sabar rereh ririh, dadi barang
kardi, resik tur rahayu.
Atau orang yang
tidak tahu bereterima kasih (menyebabkan segalanya) menjadi buruk. Jangan
tergesa-gesa dan selalu bertindak sabar, tenang, dan cermat sehingga pekerjaan
menjadi baik dan mendatangkan kenikmatan
13
Uwis pinter nanging iku maksih,
nggonira ngupados, undhaking ing kapinterane, lan undhake kawruh ingkang yekti,
durung marem batin lamun durung tutug.
Ada pula orang
yang sudah pandai namun masih mencari kepandaian yang melebihi kepandaian dan
pengetahuannya, ia belum merasa puas jika belum sempurna
14
Ing pangawruh kang densenengi, kang
wus sem ing batos, miwah ing kapinteran wus dene, samubarang pakaryan wus
enting, nora nana lali, kabeh wus kawengku
Pengetahuan
yang dia senangi dan sudah tertanam di dalam batin, segala pekerjaan sudah
mampu ia lakukan, tidak ada yang terlupakan, semuanya sudah ia kerjakan
15
Lan maninge babo dipun eling, ing
pituturingong, sira uga padha ngempek-empek, iya marang kang jumeneng Aji, ing
lair myang batin, den ngarsa kawengku.
Dan lagi,
ingatlah nasihatku. Kalian semua bernaung pada raja. Oleh karenanya, merasalah
secara lahir dan batin
16
Kang jumeneng nata ambawani, wus
karseng Hyang Manon, wajib padha wedi lan batine, aja mamang parintahing Aji,
nadyan enom ugi, lamun dadi Ratu.
Bahwa yang
menjadi raja memerintah Negara,itu merupakan kehendak Yang Mahatahu, oleh
karenanya,jangan ragukan perintahnya. Meskipun masih muda namun menjadi raja
17
Nora kena iya den waoni, parentahing
Katong, dhasar Ratu abener prentahe, kaya priye nggonira sumingkir, yen tan
anglakoni, pasti tan rahayu.
Tidak boleh
dicela. Perintah raja adalah benar adanya, maka bagaimanapun mau menghindar dan
tidak menjalankan perintahnya pasti tidak akan membawa kebajikan
18
Krana ingkang kaprah mansa iki,
anggone angrengkoh, tan rumangsa lamun ngempek empek, ing batine datan nedya
eling, kamuktene ugi, ngendi sangkanipun.
Yang lumrah di
masa kini adah mendaku, tidak merasa dirinya bernaung, bahkan dalam hatinya tidak
mau mengingat asa-usul (kemuliaan itu)
19
Lamun eling jalarane mukti, pasthine
tan ngrengkoh, saka durung bisa ngrasakake, ing pitutur engkang dingin-dingin,
sarta tan praduli, wuruking wong sepuh.
Jika ingat
asal-usul kemuliaan itu, pasti ia tidak akan sombong. (hal itu terjadi) karena
ia belum dapat memahani nasihat orang terdahulu dan tidak perduli nasihat
orang tua
20
Ing dadine barang tindak iki, arang
ingkang tanggon, saking durung ana landhesane, pan nganggo karsane pribadi,
ngawag barang kardi, dadi tanpa dhapur.
Sehingga segala
tindakannya jarang yang kokoh karena belum memiliki dasar dan menurutkan
kehendak pribadi, ngawur, dan tanpa aturan
21
Mulanipun wekasingsun kaki, den
kerep tetakon, aja isin ngatokken bodhone, saking bodho witing pinter kaki,
mung Nabi kakasih, pinter tanpa wuruk.
Oleh karena itu
nasihatku, Nak, rajinlah bertanya, angan malu menampakkan kebodohan, kepandaian
itu berawal dari kebodohan, Nak. Hanya Nabi terkasih yang pandai tanpa berguru
22
Sabakdane datan ana maning, pinter
tanpa tetakon, pan wus lumrahing wong urip kiye, mulane wong anom den taberi,
angupaya ngelmi, dadya pikukuh.
Sesudah itu
tidak ada lagi (orang) yang pandai tanpa bertanya. Bukankan sudah lazim
kehidupan jaman sekarangbahwa kepandaian diperoleh karena bertanya. Oleh karena
itu, orang muda rajinlah mencari ilmu sebagai pegangan
23
Driyanira dadya tetali, ing tyas
dimen adoh, akeh ati ingkang ala kiye, nadyan lali pan tumuli eling, yen wong
kang wus ngelmi, kang banget tuwajuh
Inderamu
jadikan sebagai ikatan jiwa yang kuat agar kehidupanmu dijauhkan dari
kejahatan. Bagi orang yang berilmu dengan sempurna, meskipun lupa, ia akan
segera ingat
24
Kacek uga ingkang tanpa ngelmi,
sabarange kaot, ngelmi iku dene kangge, saben dina gurokena dhingin, pan
sarengat ugi,parabot kang parlu.
Berbeda halnya
dengan orang yang tidak berilmu, segalanya berbeda. Gunakan ilmu dan asahlah
setiap hari. Bukankan syariat juga merupakan kewajiban?
25
Ngelmu sarengatpuniku dadi, wewadhah
kang sayektos, kawruhana kawengkune kabeh, kang sarengat, kang lair myang
batin, mulane den sami, brangtaa ing ngelmu.
Inderamu
jadikan sebagai ikatan jiwa yang kuat agar kehidupanmu dijauhkan dari
kejahatan. Bagi orang yang berilmu dengan sempurna, meskipun lupa, ia akan
segera ingat (brangtaa merupakan isyarat pola tembang berikut, yaitu
asmarandana)
PUPUH XI
ASMARANDANA
ASMARANDANA
01
Padha netepana ugi, kabeh
parentahing syara, terusna lair batine, salat limang wektu uga, tan kena
tininggala, sapa tinggal dadi kupur, yen misih remen neng praja.
Tetapkan juga
seluruh perintah agama secara lahir batin. Sholat lima waktu tidak boleh kau
tinggalkan. Barang siapa yang meninggalkan sholat akan menjadi kufur. Itupun
jika kau masih mencintai kehidupan
02
Wiwitane badan iki, iya saking ing
sarengat, anane Manusa kiya, rukune Islam lelima, tan kerja tininggala, pan iku
parabot agung, mungguh uripe neng donya.
Badan ini pun
bermula dari syariat, begitupun adanya manusia. Kelima rukun Islam tidak boleh
kau tinggalkan, bukankah itu semua perangkat yang mulia bagi kehidupan manusia
di dunia
03
Kudu uga den lakoni, rukun lelima
punika, apantosa kuwasane, ning aja tan linakwan, sapa tan ngalakanana, datan
wurung nemu bebendu, mula padha estokena.
Kelima rukun
Islam itu harus kau laksanakan semampumu, namun jangan sampai tidak kau
laksanakan. Barang siapa yang tidak melaksanakan akan mendapatkan hukuman,
karenanya laksanakan
04
Parentahira Hyang Widdhi, kang
dhawuh marang Nabiu’ullah, ing Dalil Khadis enggone, aja padha sembrana,
rasakna den karasa, Dalil Khadis rasanipun, dimene padhang tyasira.
Segala perintah
Yang Mahakuasa, sebagaimana yang disabdakan Nabiullah, dalam dalil dan hadits,
sangan sembarangan, rasakan sampai kau merasakan. Camkan betrul-betul makna
dalil dan hadits agar menerangi hatimu
05
Nora gampang wong ngaurip, yen tan
weruh uripira, uripe padha lan kebo, angur kebo dagingira, khalal lamun
pinangan, yen manungsa dagingipun, pinangan pastine kharam.
Tidak mudah
dalam menjalani kehidupan jika kau tidak mengetahui hidupmu. Orang demikian
seperti kerbau, bahkan kerbau masih lebih baik karena dagingnya halal dimakan,
tetapi daging manusia itu pasti haram untuk dimakan
06
Poma-poma wekas mami, anak putu aja
lena, aja katungkul uripe, lan aja duwe kareman, banget paes neng dunya, siang
dalu dipun emut, wong urip manggih antaka.
Perhatikan
sungguh-sungguh nasihatku, anak cucu jangan terlena, jangan terlalu ingin
memiliki perhiasan dunia. Siang malam ingatlah, bahwa orang yang hidup akan
menemui kematian
07
Lawan aja angkuh bengis, lengus lanas
calak lancang, langar ladak sumalonong, aja ngidak aja ngepak, lan aja
siya-siya, aja jahil dhemen padu, lan aja para wadulan.
Dan juga jangan
kau bengis, angkuh, mudah tersinggung, pemarah, bermulut lancing, tidak tahu
tata karma galak, dan merendahkan orang lain, gemar bertengkar, dan suka
mengadu
08
Kang kanggo ing masa iku, priyayi
nom kang den gulang, kaya kang wus muni kowe, kudu lumaku kajinan, pan nora
nganggo murwat, lunga mlaku kudhung sarung, lumaku den dhodhokana.
Untuk masa
sekarang, para priyayi muda biasa melakukan perbuatan seperti itu, berjalan pun
tidak dihormati karena tidak menggunakan pertimbangan, berjalan pun dengan
berkerudung sarung agar tidak dikenali
09
Ngandelaken satriyane, lamun ngatrah
dinodokan, anganggoa jejeran, yen niyat lumaku namur, aja ndodokaken manusa
Perbuatan
semacam itu tidak baik. Dapat dikatakan sebagai kesatria yang tidak tahu adat
dan hanya mengandalkan kesatriaannya. Kalaupun ingin menyamar, jangan menyamar
sebagai orang lain
10
Iku poma dipuneling, kaki marang
ptituturingwang, kang wus muni buri kuwe, yen ana ingkang nganggoa, cawangan
wong mblasar, saking nora ngrungu tutur, lebur tan dadi dandanan
Sesunguh-sungguhnya,
ankku, ingatlah pesanku ini. Jika ada yang melakukannya, maka ia menjadi orang yang
tidak tahu aturan karena tidak mendengarkan nasihat sehingga hancur tidak
membawa manfaat
11
Barang gawe dipuneling, nganggoa
tepa sarira, aparentah sabenere, aja ambak kumawawa, amrih denwedenana. Dene ta
kang wus linuhung , nggone mengku marang bala
Segala
perbuatan hendaknya diukur dengan diri sendiri. Berikan perintah berdasarkan
kemampuannya, jangan mentangmentang berkuasa agar ditakuti. Bagi orang yang
sempurna dalam memerintahkan bawahan
12
Prih wedi sarta asih, ggone mengku
marang bala, den weruhana gawene, den bias aminta-minta, karyane wadyanira, ing
salungguh-lungguhipun, ana karyane priyangga
Berupaya agar
segan dan hormat, dalam memerintah bawahan, tunjukan apa yang harus dikerjakan,
jelaskan pekerjaan menurut tugas dan tanggung jawabnya masing-masing
13
Sarta weruhana ing becik, gantungana
ing patrapan, darapon pethel karyane, dimene aja sembrana, denya nglakoni
karya, ywa dumeh asih sireku, yen leleda patrapana
Serta tunjukan
pada hal-hal yang baik, berikan sanksi agar rajin dan tidak sembarangan dalam
melakukan pekerjaan. Sekalipun engkau sayangi, jika ia teledor, jatuhkan
hukuman
14
Iku uga dipun eling, kalamun
mulyaning praja, mufa’ati mring wong akeh, ing rina wengi tan pegat, nenedha
mring Pangeran, luluse kraton Sang Prabu, miwah arjaning negara.
Itu juga harus
kau ingat, jika Negara sejahtera akan memberikan manfaat terhadap orang banyak.
Siang dan malam jangan sampai putus memohon kepada Gusti Allah agar merestui
raja dan ketentraman negara
15
Iku wewalesing batin, mungguh wong
suwiteng Nata, ing lair setya tuhu, kalawan nyandhang ing karsa, badan datan
nglenggana, ing siyang dalu pan katur, atur pati uripira.
Demikian itu
balas budi secara batin bagi orang yang mengabdi kepada raja, secara lahir
setia dan menanti perintah raja, dirinya dan hidup matinya ia pasrahkan, siang
maupun malam
16
Gumantung karsaning Gusti, iku
traping wadya setiya, nora kaya jaman mangke, yen wus antuk palungguhan, trape
kaya wong dagang, ngetung tuna bathinipun, ing tyas datan pangrasa.
Bergantung pada
kehendak raja itulah sikap bawahan yang setia, tidak seperti jaman sekarang,
jika sudah mendapatkan kedudukan, tingkahnya sperti pedagang, yang
diperhitungkan hanyalah untung dan rugi, di hatinya tidak merasa
17
Awite dadi priyayi, sapa kang gawe
ing sira, tan weling ing wiwitane, amung weruh ing witira, dadine saking ruba,
mulane ing batinipun, pangetunge lir wong dagang.
Bagaimana
awalnya sehingga menjadi pembesar, siapa yang menjadikanmu demikian,sekalipun
tak mengingat pada asal usulnya, pasti dalam hatinya ia tahu mulainya. Ia
mejadi pejabat karena suap, maka perhitungannya seperti berdagang
18
Mung mikir gelise mulih, rerubanira
duk dadya, ing rina wengi ciptane, kepriye lamun bisaa, males sihing bandara,
lungguhe lawan tinuku, tan wurung angrusak desa.
Yang dipikirkan
hanya sesegera mungkin kembali modal. Jika demikian, bagaimana ia dapat
membalas kebaikan majikannya karena kedudukannya diperoleh dari hasil membeli
sehingga ia berani merusak desa
19
Pamrihe gelise bathi, nadyan besuk
pinocota, picisku sok wusa mulih, kepriye lamun tataa, polahe salang tunjang,
padha kaya wong bebruwun, tan ngetung duga prayoga.
Dengan harapan
segera mendapatkan untun, g sekalipun besok dipecat uangku sudah kembali.
Bagaimana mungkin dapat tertib karena perbuatannya tidak pantas, seperti orang
jahat yang tidak memperhitungakn kebaikan dan nalar
20
Poma padha dipun eling, nganggo
syukur lawan lila, nrimaa ing pepancene, lan aja amrih sarama, mring sedya
nandhang karya, lan padha amriha iku, harjane kang desa-desa.
Oleh karena itu
ngatlah. Bersyukurlah jangan kau lupakan. Terimalah keharusan dan jangan
mengharapkan suap dari bawahan yang melaksanakan tugas, sebaliknya berusahalah
untuk menyejahterakan desa-desa
21
Wong desa pan aja ngesthi, anggone anambut
karya, sesawah miwah tegale, nggaru maluku tetapa, aja den owah dimene, tulus
nenandur jagung, pari kapas lawan jarak.
Orang-orang
desa jangan sampai kesulitan dalam mengarap lading, bekerja, bersawah, bertani,
dan membajak, jangan kau ganggu agar mereka dapat terus menanamjagung,
padi, kapas, dan jarak
22
Yen desa akeh wongneki, ingkang
bathi pasthisira, wetune pajeg undhake, dipun reh pamrihira, aja kongsi rekasa,
kang wani kalah rumuhun, beya kurang paringana.
Jika desa
banyak penduduknya, yang neruntung tentu engkau, karena mendapatkan pajak yang
lebih. Oleh karena itu hati-hatilah dalam mengatur jangan sampai menyusahkan,
biarlah mengalah dulu, jika kurang biaya, berilah
23
Kapriye gemahing bumi, sakehe kang
desa-desa, salih bekel pendhak epon, pametuhe jung sacacah, bektine karobelah,
temahan desane suwung, priyayi jaga pocotan
Namun bagaimana
bumi dapat tentram jika pemimpinnya berganti setiap hari Pon. Tanah satu jung
diambil upeti seratus lima puluh sehingga desa kosong karena berganti-ganti
pemimpin
24
Poma aja anglakoni, kaya pikir kang
mangkono, satemah lingsem dadine, den sami angestakena, mring pitutur kang
arja, nora cacad alanipun, wong nglakoni kebecikan.
Sesungguh-sungguhnya
jangan ada yang melakukan perbuatan itu sebab pada akhirnya akan mempermalukan
dirimu. Patuhilah nasihat yang member kesejahteraan karena tidak ada jeleknya
menjalankan kebaikan
25
Nonoman ing mengko iki, yen dituturi
raharja, arang ingkang ngrungokake, sinamur bari sembrana, ewuh yen nuruta,
malah mudhar pitutur, pangrasane pan wus wignya.
Para pemuda
zaman sekarang ini jika dinasihati baik-baik jarang ada yang mendengarkan
seraya bercanda dan tidak ada yang meniru bahkan ganti menasihati karena merasa
sudah tahu
26
Aja na mangkono ugi, yen ana wong
kang carita, rungokena saunine, ingkang becik sireng gawa,bawungen ingkang ala,
anggiten sajroning kalbu, ywa nganggo budi nonoman.
Jangan ada yang
bersikap seperti itu. Jika ada yang sedang bercerita dengarkan sesuai dengan
apa yang dikatakan, yang baik kau ambil, yang tidak baik kau buang. Semua itu
camkan dalam hatimu, jangan biasakan bertindak sebagai pemuda (nonoman
merupakan isyarat pola tembang berikut, yaitu sinom).
PUPUH XII
S I N O M
S I N O M
01
Ambeke kang wus utama, tan ngendhak
gunaning jalmi, amiguna ing aguna, sasolahe kudu bathi, pintere den alingi,
bodhone didokok ngayun, pamrihe den inaa, mring padha padhaning jalmi, suka
bungah den ina sapadha-padha.
Perilaku orang
yang telah mencapai tataran sempurna tidak akan membatasi atau mencela kepandaian
orang lain, kepandaiannya disembunyikan sedangkan kebodohannya ditampilkan agar
dihina, jangan sampai ada yang menyebutnya pandai, ia merasa bahagia jika ada
yang menghinanya
02
Ingsun uga tan mangkana, balilu kang
sun alingi, kabisan sun dokok ngarsa, isin menek den arani, balilune angluwihi,
nanging tenanipun cubluk, suprandene jroning tyas, lumaku ingaran wasis, tanpa
ngrasa prandene sugih carita.
Aku pun tidak
begitu, kebodohankulah yang aku tutupi dan kepandaianku yang aku kedepankan
karena malu jika disebut bodoh oleh orang lain, padahal aku bodoh namun ingin
disebut pandai sehingga tanpa sadar (aku) banyak bercerita bohong
03
Tur ta duk masihe bocah, akeh temen
kang nuruti, lakune wong kuna-kuna, lelabetan kang abecik, miwah carita ugi,
kang kajaba saking embuk, iku kang aran kojah, suprandene ingsun iki, teka nora
nana undaking kabisan.
Padahal ketika
aku masih kecil banyak yang bercerita tentang perilaku orang jaman dulu
mengenai pengabdian yang baik serta cerita, termasuk cerita yang tidak benar
adanya yang disebut dongeng, meskipun demikian, kepandaianku tidaklah bertambah
04
Carita nggonsun nenular, wong tuwa
kang momong dingin, akeh kang padha cerita, sun rungokna rina wengi, samengko
isih eling, sawise diwasa ingsun, bapa kang paring wulang, miwah ibu mituturi,
tatakrama ing pratingkah karaharjan.
Adapu cerita
yang kuberikan ini kuturunkandari orang tua yang mengasuhku dulu, banyak cerita
yang kudengarkan baik siang maupun malam sampai sekarang masih aku ingat.
Setelah aku dewasa, ayah yang memberiku nasihat, sedangkan ibu yang
mengingatkan tentang tata karma dan tingkah laku kebaikan
05
Nanging padha estokana, pitutur kang
muni tulis, yen sira nedya raharja, anggone pitutur iki, nggoningsun
ngeling-eling, pitutur wong sepuh-sepuh, mugi padha bisa, anganggo pitutur iki,
ambrekati wuruke wong tuwa-tuwa.
Namun turitilah
nasihat yang tertulis ini, jika kau menghendaki keselamatan, laksanakan nasihat
yang kuingat dari tetua, mudah-mudahan kalian dapat melaksanakan nasihat
ini, sebab ajaran orang tua akan membawa berkah
06
Lan aja nalimpang madha, mring
leluhur dhingin dhingin, satindake den kawruhan, ngurangi dhahar lan guling,
nggone ambanting dhiri, amasuh sariranipun, temene kang sinedya, mungguh wong
nedheng Hyang Widdhi, lamun temen lawas enggale tinekan.
Dan jangan ada
yang berani mencela leluhur. Pahami laku berupa mengurangi makan dan tidur
dengan cara ‘menyakiti’ diri untuk membersihkan diri sehingga akhirnya tercapai
segala yang diinginkan. Adapun orang yang memohon kepada Yang Mahakuasa, cepat
atau lambat akan dikabulkan jika sungguh-sungguh.
07
Hyang sukma pan sipat murah,
njurungi kajating dasih, ingkang temen tinemenan, pan iku ujare Dalil, nyatane
ana ugi, nenggih Ki Ageng Tarub, wiwitira nenedha, tan pedhot tumekeng siwi,
wayah buyut canggah warenge kang tampa.
Bukankah Yang
Mahamulia itu memiliki sifat Mama Pemurah yang mengabulkan segala keinginan
yang sungguh-sunguh. Bukankah demikian yang dikatakan hadits. Buktinya juga
ada. Ki Ageng Tarub tak henti-hentinya memohon sehingga anak, cucu, buyut,
canggah, wareng ikut mewarisinya
08
Panembahan senopatya, kang jumeneng
ing Matawis, iku barang masa dhawuh, inggih ingkang Hyang Widdhi, saturune
lestari, saking berkahing leluhur, mrih tulusing nugraha, ingkang keri keri iki,
wajib uga niruwa lelakonira.
Panembahan
Senopati yang memerintah di Mataram pun berkesesuaian dengan dengan anugrah
Yang Mahaesa keturunasnnya berkuasa turun temurun dari berkah leluhur . agar
berkahmu lestari, seyogyanya kau ikuti laku
09
Mring leluhur kina-kina, nggonira
amati dhiri, iyasa kuwatanira, sakuwatira nglakoni, cegah turu sathithik, lan
nyudaa dhaharipun, paribara bisaa, kaya ingkang dingin dingin, aniruwa
sapretelon saprapatan.
Para leluhur
jaman dulu. ‘Menyiksa diri sudah barang tentu semampumu, semampu kau
melaksanakannya. Kurangi sedikit tidur dan makanmu. Tidak perlu meniru
seluruhnya perilaku leluhur, sepertiganya atau seperempat saja sudah cukup
10
Pan ana silih bebasan, padha sinauwa
ugi, lara sajroning kapenak, lan suka sajroning prihatin, lawan ingkang
prihatin, mana suka ing jronipun, iku den sinauwa, lan mati sajroning urip,
ingkang kuna pan mangkono kang den gulang.
Bukankah ada
peribahasa ‘belajarlah dalam nikmat, sakit dalam sehat, senang dalam
penderitaan, prihatin dalam kesukaan, dan matilah dalam hidup. Begitulah laku
orang jaman dulu
11
Pamore gusti kawula, punika ingkang
sayekti, dadine socaludira, iku den waspada ugi, gampange ta kaki, tembaga lan
emas iku, linebur ing dahana, luluh awor dadi siji, mari nama tembaga tuwin
kencana.
Perhatikan pula
manunggaling kawula gusti yangsesungguh-sungguhnya bagai sotyaludira (roh
suci). Secara sederhana, Anakku, emas dan tembaga itu lebur dalam api,
bercampur menjadi satu, hilanglah nama tembaga dan emasnya
12
Yen aranana kencana, dene wus awor
tembagi, yen aranana tembaga, wus kaworan kancanedi, milanya den westani, aran
suwasa punika, pamore mas tembaga, mulane namane salin, lan rupane sayekti yen
warna beda.
Jika dinamakan
emas sudah bercampur tembaga, jika disebut tembaga sudah bercampur dengan emas,
oleh karenanya disebutlak suasa yang merupakan campuran mas dan tembaga. Adapun
namanya berubah karena warna dan wujudya berubah
13
Cahya abang tuntung jenar, puniku
suwasa murni, kalamun gawe suwasa, tembaga kang nora becik, pambesate tan
resik, utawa nom emasipun, iku dipunpandhinga, sorote pasthi tan sami, pan
suwasa bubul arane punika.
Suasa murni
berwarna merah kekuning-kuningan . jika membuat suasa dengan tembaga yang tidak
baik, pegolahannya tidak bersih, atau masnya muda, maka tidak akan
bercahaya, namanya pun suasa bubul
14
Yen sira karya suwasana, darapon
dadine becik, amilihana tembaga, oliha tembaga prusi, biresora kang resik,
sarta masira kang sepuh, resik tan kawoworan, dhasar sari pasti dadi, iku kena
ingaranan suwasa mulya.
Jika kau ingin
membuat suasa yang baik, pilihlah tembaga yang baik, syukur-syukur jika
mendapatkan tembaga prusi, diolah dengan bersih, emas tua dengan dasar sari
yang tidak tercampuri, hasilnya adalah suasa mulia
15
Puniku mapan upama, tepane badan
puniki, lamun karsa ngawruhana, pamore kawula Gusti, sayekti kudu resik, aja
katempelan napsu, luwamah lan amarah, sarta suci lahir batin, pedimene apan
sarira tunggal.
Itu hanyalah
sebuah perumpamaan sebagai ukuran badan ini. Jika kau ingin memahami
manunggaling kawula gusti, sesungguhnya harus bersih, jangan terhinggapi nafsu
lawamah dan nafsu amarah, serta suci lahir batin agar jiwamu hening
16
Lamun mangkonoa, sayektine nora
dadi, mungguh ilmu kang sanyata, nora kena den sasabi, ewoh gampang sayekti,
punika wong darbe kawruh, gampang yen winicara, angel yen durung marengi, ing
wetune binuka jroning wardaya.
Jika tidak
demikian, yakinlah tidak akan terjadi. Mempelajari ilmu yang sejati didak boleh
diduakan. Bagi yang belum memperoleh pengetahuan memang repot jika tidak
sungguh-sunguh. Mudah berbicara namun sulit jika belum terbuka
17
Nanging ta sabarang karya, kang
kinira dadi becik, pantes yen tinalatenan, lawas-lawas bok pinanggih, den
mantep ing jro ngati, ngimanken tuduhing guru, aja uga bosenan, kalamun arsa
udani, apan ana dalile kang wus kalawan.
Namun demikian,
segala hal yang diperkirakan baik, itu layak jika kau tekuni, lama-kelamaan
juga akan kau temukan dan menetap dalam hatimu. Yakini petunjuk guru, jangan
cepat bosan jika hendak mencapai kemuliaan karena memang demikianlah hukum yang
sudah tertuang dalam dalil
18
Marang leluhur sedaya, nggone
nenedha mring Widhi, bisaa ambabonana, dadi ugere rat Jawi, saking telateneki,
nggone katiban wahyu, ing mula mulanira, lakune leluhur dingin, andhap asor
anggone anamur lampah.
Seluruh leluhur
jaman dulu dalam memohon kepada Yang Mahakuasa agar dapat menguasai Negara dan
menjadi pusat tanah Jawa diperolehnya melalui wahyu karena mereka rendah
hati dalam melaksanakan laku
19
Tampane nganggo alingan, pan padha
alaku tani, iku kang kinaryo sasap, pamriha aja katawis, jub rina lawan kabir,
sumungah ingkang den singkur, lan endi kang kanggonan, wahyune karaton Jawi,
tinampelan anggape pan kumawula.
Laku
dilaksanakan secara diam-diam sambil bertani. Sikap seperti itu dilakukan agar
tidak kentara serta bersikap tidak menyombongkan kemampuan diri bahkan mau
mengabdi kepada siapapun yang memperoleh wahyu keraton jawa.
20
Punika laku utama, tumindak sarto
kekaler, nora ngatingalke lampah, wadine kang den alingi, panedyane ing batin,
pan jero pangarahipun, asore ngemurasa, prayoga tiniru ugi, anak putu aja ana
ninggal lanjaran.
(penyamaran)
Itulah laku yang utama, tidak menampakkan bahwa ia sedang menjalankan laku,
sehingga yang disamarkan itu merupakan cita-cita tersembunyi dalam hati, jauh
dikejar karena di situlah manungaling kawula gusti mencapai kedalaman. Hal
demikian baik jika ditiru, Anak cucuku agar tidak kehilangan keturunan
21
Lan maning ana wasiyat, prasapa kang
dingin dingin, wajib padha kawruhana, anak putu ingkang kari, lan aja na kang
wani, nerak wewaleripun, marang leluhur padha, kang minulyakaken ing Widdhi,
muga-muga mufaatana ing darah.
Dan ada lagi
wasiat berupa tabu yang terucap pada jaman dulu. Wajib kau ketahui sebagai anak
cucu yang terakhir, dan jangan ada yang berani melanggar tabu leluhur yang
dimuliakan oleh Yang Mahaesa. Mudah-mudahan bermanfaat bagi keluarga besar
22
Wiwitan ingkang prasapa, Ki Ageng
Tarup memaling, ing satedhak turunira, tan linilan nganggo keris, miwah waos
tan keni, kang awak waja puniku, lembu tan kena dhahar, daginge pan nora keni,
anginguwa marang wong wadon tan kena.
Yang pertama
kali mengucapkan tabu adalah Ki Ageng Tarub. Ia berpesan agar keturunannya
tidak mengenakan keris dan tumbak yang terbuat dari baja, tidak boleh makan
daging sapi, dan tidak boleh memelihara abdi perempuan wandan
23
Dene Ki ageng Sela, prasape ingkang
tan keni, ing satedhak turunira, nyamping cindhe den waleri, kapindhone tan
keni, ing ngarepan nandur waluh, wohe tan kena dhahar, Panembahan Senopati,
ingalaga punika ingkang prasapa.
Adapun Ki Ageng
Sela mengucapkan tabu, bahwa keturunannya tidak diperbolehkan berkain cindai,
tidak diperbolehkan menanam labu di depan rumah dan tidak boleh memakan buahnya.
Panembahan Senapati Ingalaga mengucapkan tabu
24
Ingkang tedhak turunira, mapan nora
den lilani, anitiha kuda napas, lan malih dipun waleri, yen nungganga turangga,
kang kakoncen surinipun, dhahar ngungkurken lawang, wuri tan ana nunggoni,
dipun emut punika mesthitan kena.
Bahwa
keturunannya tidak diperkenankan mengendarai kda berwarna abu-abu
kekuning-kuningan dan dilarang menunggang kuda yang surainya dikepang, makan
membelakangi pintu kecuali di belakangnya ada yang menjaga. Ingatlah dan jangan
ada yang melanggar itu
25
Jeng Sultan Agung Mataram, apan nora
anglilani, mring tedhake yen nitiha, kapal bendana yen jurit, nganggo waos tan
keni, lamun linandheyan wregu, datan ingaken darah, yen tan bisa nembang kawi,
pan prayoga satedake sinauwa.
Kanjeng Sultan
Agung Mataram mengucapkan tabu bahwa keturunannya tidak diperkenankan
menunggang kyda yang rewel jika diajak bertempur, tidak memperkenankan tumbak
ang bergagang kayu wregu vserta tidak akan diakui sebagai keturunan (Mataram)
jika tidak dapat membaca tembang kawi dan mengharuskan belajar tembang kawi
26
Jeng Sunan Pakubuwana, kang jumeneng
ing Samawis, kondur madek ing Kartasura, prasapanira anenggih, tan linilan
anitih, dipangga saturunipun, Sunan Prabu Mangkurat, waler mring saturunreki,
tan rinilan ujung astana ing Betah.
Kanjeng Sunan
Pakubuwana yang dilantik di Semarang kemudian berkuasa di Kartasura mengucapkan
tabu bahwa keturunannya tidak diperbolehkan menunggang gajah. Sunan Prabu
Amangkurat mengucapkan tabu bahwa keturunannya dilarang berziarah ke makam
Butuh
27
Lawan tan kena nganggowa, dhuwung
sarungan tan mawi, kandelan yen nitih kuda, kabeh aja na kang lali, lawan aja
nggogampil, puniku prasapanipun, nenggih Kang jeng Susunan, Pakubuwana ping
kalih, mring satedhak turunira linarangan.
Jika sedang
menungang kuda tidak boleh menyandangkeris tanpa pendhok. Janganlah kau
meremehkan tabu-tabu di atas. Adapun Kanjeng Susuhunan Pakubuwana II
mengucapkan tabu bahwa keturunannya dilarang
28
Dhahar apyun nora kena, sinerat tan
den lilani, nadyan nguntal linarangan, sapa kang padha nglakoni, narajang waler
iki, pan kongsi kalebon apyun, pasti keneng prasapa, linabakken tedhakneki,
Kanjeng Sunan ingkang sumare Nglawiyan.
Madat, baik
dihisap maupun dimakan. Barang siapa melanggar tabu dengan madat akan
dikeluarkan dari daftar keturunan Kanjeng Sunan yang dimakamkan di Laweyan
29
Prasapa Kangjeng Susunan, Pakubuwana
kaping tri, mring satedhak turunira, apan nora den lilani, agawe andel ugi,
wong sejen ing jinisipun, apan iku linarangan, anak putu wuri-wuri, poma aja
wani anrajang prasapa.
Adapun Kanjeng
Susuhunan III mengucapkan tabu bahwa keturunannya tidak diperbolehkan
mengangkat orang kepercayaan yang bukan berasal dari bangsa sejenis, serta anak
cucu tidak diperkenankan melanggar larangan
30
Wonten waler kaliwatan, saking luhur
dingin dingin, linarangan angumbaha, wana Krendhawahaneki, dene kang amaleri,
Sang Danan Jaya rumuhun, lan malih winaleran, kabeh tedhak ing Matawis, yen
dolana mring wana tan kena.
Masih ada tabu
leluhur ang terlewat, yaitu dilarang merambah Hutan Krendhawana. Adapun yang
mengucapkan tabu tersebut adalah Dananjaya. Ada lagi tabu bagi keturunan
Mataram, yaitu tidak diperkenankan bermain-main di hutan atau rawa-rawa
31
Dene sesirikanira, yen tedhak ing
Demak nenggih, mangangge wulung tan kena, ana kang nyenyirik malih, bebet
lonthang tan keni, yeku yen tedhak Madiyun, lan payung dadaan abang, tedhak
Madura tan keni, yen nganggowa bebathikan parang rusak.
Adapun tabu
bagi keturunan Demak adalah mengenakan pakaian berwarna ungu, tabu keturunan
Madiun adalah kain panjang luntang dan paying berhias merah, tabu keturunan
Madura adalah mengenakan batik bermotif parang rusak
32
Yen tedhak Kudus tak kena, yen
dhahara daging sapi, yen tedhak Sumenep iku, nora kena ajang piring, watu tan
den lilani, lawan kidang ulamipun, tan kena yen dhahara, miwah lamun dhahar
ugi, nora kena ajang godhong pelasa.
Keturunan Kudus
tidak boleh makan daging sapi, keturunan Sumenep tidak diperkenankan makan
dengan piring batu, makan daging kijang, dan dilarang menggunakan daun plasa
sebagai alas makan
33
Kabeh anak putu padha, eling-elingan
ywa lali, prasapa kang kuna-kuna, wewaler leluhur nguni, estokna away lali, aja
nganti nemu dudu, kalamun wani nerak, pasti tan manggih basuki, Sinom salin
Girisa ingkang atampa.
Semua abak
cucu, camkan dan jangan lupa tabu zaman kuno warisan leluhur, patuhilah jangan
sampai ada yang melanggar. Barang siapa berani melanggar pasti tidak akan
selamat dan yang mendengar ini supaya giris (girisa merupakan isyarat pola
tembang berikutnya, yaitu girisa)
PUPUH XIII
G I R I S A
G I R I S A
01
Anak putu den estokna, warah wuruke
pun bapa, aja na ingkang sembrana, marang wuruke wong tuwa, ing lair batin den
bisa, anganggo wuruking bapa, ing tyas den padha santosa, teguhana jroning
nala.
Anak cucuku,
turutilah nasihat ayahandamu, dan jangan ada yang meremehkan nasihat orang tua.
Biasakan mendengar nasihat orang tua secara lahir batin, yakinlah dan teguhkan
hatimu
02
Aja na kurang panrima, ing
pepasthening sarira, yen saking Hyang Moha Mulya, kang nitahken badanira, lawan
dipunawas padha, asor unggul waras lara, utawa beja cilaka, urip utawa antaka
Jangan ada yang
kurang bersyukur atas takdirmu, sebab takdir merupakan anugrah Yang Mahamulia
yang menciptakan dirimu. Di samping itu, ketahuilah bahwa hina dan mulia, sehat
dan sakit, bahagia dan celaka, serta hidup dan mati
03
Pan iku saking Hyang Suksma, miwah
ta ing umurira ingkang cedhak, lan kang dawa, wus pinasthi ing Hyang Suksma,
duraka yen maidowa, miwah yen kurang panrima, ing lokhilmahfut punika tulisane
pan wus ana.
Itu berasal
dari Yang Mahasuci, demikian pula umurmu yang panjang atau pendek sudah
ditakdirkan oleh Yang Mahasuci. Meskipun kau tidak percaya atau tidak
menerimakannya, semua itu sudah tersurat dalam laukhil mahfudz
04
Iku padha kawruhana, sesikune
badanira, aywa marang kang amurba, Kang Misesa, marang sira, yen sira durung
uninga, prayoga atatakona, mring kang padha wruh ing ma’na, iku kang para
ulama.
Sebaiknya
ketahuilah hukuman bagimu dari Yang Mahakuasa. Jika kau belum memahaminya, maka
bertanyalah kepada yang sudah mengetahui maknanya, yaitu para alim ulama
05
Kang wus wruh rahsaning kitab,
darapon sira weruha, wajib moka ing Hyang Suksma, wiwah wajibing kawula, lan
mokale kawruhana, miwah ta ing tatakrama, sarengat dipunwaspada, batal kharam
takokeno.
Yang telah
menyelami makna kitab agar engkau mengetahu apa yang dimaksud dengan sifat
wajib dan mokal Yang Mahaesa serta wajib dan mokal makhluk. Demikian pula kau
ketahu dank au tanyakan pula tata karma, syariat, batal, haram,
06
Sunat lan parlu punika, prabot
kanggo saben dina, iku uga dipunpadhang, patakonira den terang, lan aja bosen
jagongan, lawan kang para ulama, miwah wong kang sampun sampurna, kawruhe
marang Hyang Suksma
Sunah, dan
wajib yang menjadikan kelengkapan sehari-hari. Itupun pahami hakikatnya secara
jelas. Pertanyaanmu hendaknya rinci dan jangan bosan untuk berbincang dengan
para ulama serta orang yang telah sempurna pengetahuannya mengenai Yang
Mahasuci
07
Tanapi ing tata karma, ing
tindhak-tandhuking basa, kang tumiba marang nistha, tuwin kang tumibeng madya,
lan kang tumba utama, iku sira takokena, marang kang para sujanma, miwah mring
wong tuwa-tuwa
Demikian pula
perilaku tata karma dan pengguaan bahasa yang berkedudukan rendah, yang
berkedudukan sedang, dan yang berkedudukan tinggi tanyakan pada para sarjana
dan orang tua
08
Kang padha bisa micara, miwah wong
kang ulah sastra, iku pantes takonana, bias padhang ing tyasira, ana kinarya
gindhelan, pamuruke mring wong mudha, anuladha basaning sastra, utawa saking
crita
Yang bisa
bicara dan olah sastra. Mereka itu pantas kau tanyai agar jiwamu terang serta
ada yang dapat dijadikan pegangan karena caranya dalam menasihati orang muda
menggunakandasar dengan memetik sastra atau cerita
09
Lawan den sregep amaca, sabrang
caritanira, aja anampik wawacan, carita kang kuna-kuna, layang babad kawruhana,
caritane luhirira, darapon sira weruha, lelakone wong prawira
Serta rajinlah
membaca segala macam cerita. Jangan memilih bacaan. Ketahui dan camkan
cerita-cerita lama, babad, kisah leluhur, dan kisah para pahlawan
10
Miwah lakone padha, kang para wali
sadaya, kang padha oleh nugraha, asale saking punapa, sara kang para satria,
kang digedaya, lakune sira tirua, lelebetan kag utama
Demikian pula
kisah para wali yang memberoleh kanugrahan, bagaimana asal-muasalnya. Tirulak
kesetiaan dan pengabdian utama para kesatria yang digdaya dalam perang
11
Nora susah amirungga, mungguh
tindhaking satriya, carita kabeh pan ana, kang nistha lan kang utama, kang asor
kang luhur padha, miwah lakuning nagara, pan kabeh ana carita, ala becik sira
weruha
Tidak perlu
mengkhususkan pada perilaku kesatria, sebab segala cerita memiliki bagian yang
hina danutama, ada yang hina dan ada yang agung. Demikian pula kehidupan suatu
Negara, ada yang baik dan ada kisah yang jelek yang seyogyanya kau ketahui
12
Yen during mangerti sira, caritane
takokena, ya marang wong tuwa-tuwa, kang padha weruh ing carita, iku ingkang
dadhi uga, undhaing pinteranira, nanging ta dipunelinga, sabarang kang
kapiyarsa
Jika kau belum
mengetahui ceritanya, maka tanyakan pada orang-orang tua yang mengetahui cerita
itu dengan harapan dapat menambah pengetahuanmu. Meskipun demikian, ingatlah
semua cerita yang pernah kau dengar
13
Aja na tiru ing bapa, kalakuwane
kang ala, banget tuna bodho mudha, ketul tan duwe graita, nanging anak putu
padha, mugi Allah ambukaa, marang ing pitutur yogya, kabeh padha angestokena
Jangan meniru
perilaku buruh ayahandamu yang sedemikian bodoh, bebal, dan tidak punya
perasaan, tetapi mudah-mudahan anak cucuku, Allah membukakan hatimu pada
nasihat yang baik dan kalian semua mematuhinya
14
Marang pituturing bapa, muga padha
kalakona, kabehpadha mituruta, panedhaningsun mring Suksma, lanang wadon selameta,
manggiha suka raharja, ing dunya prapteng akirat, den dohna sangsara papa
mudah-mudahan
kalian melaksanakan dan mengikuti nasihat ayahandamu. Permohonanmu pada Yang
Mahasuci, semoga kalian, baik laki-laki maupun perempuan memperoleh keselamatan
dan kebahagiaan di dunia dan akhirat, serta dijauhkan dari kesulitan dan
kesengsaraan
15
Olehe padha kekadhang, pada atut
aruntuta, marang sadulure padha, suguha dunya barana, lan padha sugiha putra,
pepeka jalu wanodya, kalawan maninge aja, nganti kapegatan tresna
Rukunlah
persaudaraan kalian, kaya harta dan banyak anak baik laki-laki maupun perempua,
dan jangan sampai putus tali cinta kasih
16
Padha uga den pracaya, aja sumelang
ing nala, kabeh pitutur punika, poma wahyuning Hyang Suksma kang dhawuh marang
ing sira, jalarane saking bapa, Hyang Suksma paring nugraha, maring anakingsun
padha
Di samping itu
percayalah danjangan ragu-ragu dalam hatimu terhadap semua nasihat ini.
Anggaplah sebagai wahyu yang disabdakanYang Mahasuci kepadamu melalui ayahandamu.
Semoga Yang Mahasuci member berkah kepada semua anakku
17
Den bias nampahi padha, mungguh
sasmitaning Suksma ingkang padha marang sira, wineruhken becik ala, anyegah
karepanira, kang marang panggawe ala, kang tumiba siya-siya, ya iku paring
Hyang Suksma
Semoga kalian
dapat memahami tanda-tanda yang diberikan Yang Mahakuasa kepada kalian
mengenai hal yang baik dan burukmencegah niatmu dari perbuatan buruk,
mencegahmu untuk melakukan hal jahat yang membawamu ke kehinaan. Itulah berkat
Yang Mahasuci
18
Paring peling marang sira,
tinuduhken ing marga, kang bener kanggo kang uga, neng dunya ingkang sampurna,
muga anak putu pada, bisa dadi tuladha, kabecikaning manusa, tinirua ing
sujanma
Memberikan
peringatan padamu, juga menunjukkan jalan yang benar, dalam dunia yang
sempurna, semoga seluruh anak cucu dapat menjadi surei teladan bagi kebaikan
dan ditiru manusia
19
Sakehing wong kapengina, aniru ing
solah bawa, marang anak putu padha, anggepe wedi asiha, kinalulutan ing bala,
kedhepa saparentahnya, tulusa mukti wibawa, ing satedhak turunira
Dan banyak yang
ingin meniru perilaku ank cucuku mengenai sikap segan dan kasih, disayangi dan
dituruti seluruh perintahnya oleh bawahan, abdikanlah seluruh kemuliaanmu
hingga keturunanmu
20
Den dohna saking doraka, winantua
ing nugraha, sakeh anak putu padha, ingkang ngimanaken uga, marang pituturing
bapa, Allah anyembadanana, ing pandhonganingsun iya, ing tyasingsun wus rumasa
Semoga
dijauhkan dari segala dosa dan senantiasa diberkati dengan anugrah. Se,oga
Allah mengabulkan permohonanku karena jiwak sudah merasa
21
Wakingsun umpama surya, lingsir
kulon wayahira, pareking surupe uga, adoh marang timbulira, pira lawase neng
dunya, kauripaning manusa, masa nganti saatus warsa, uripe ana ing dunya
Diriku ibarat
matahari sudah condong ke barat, dekat waktu tenggelam, jauh dari waktu
terbitnya. Seberapa lama hidupmu sebagai mausia, tidak akan sampai seratus
tahun kehidypan manusia di dunia
22
Mulane sun muruk marang, kabeh
paraputraningwang, suntulis sunwehi tembang, darapon padha rahaba, enggone
padha amaca, ngrasakna carita, aja bosen den apalna, ing rina wengi elinga
Oleh karenanya,
aku mengajarkan kepada seluruh anakku, kutuliskan dalam bentuk tembang
agar semua senang membaca, merasakan (manfaat) cerita, jangan sampai bosan dan
hafalkan, ingatlah baik siang maupun malam
23
Lah muga padha tirua, kaya leluhure
padha, sudira betah atapa, sarta waskitha ing nala, ing sampurnaning ngagesang,
kang patitis tan amamang, iku ta panedhaningwang, muga ta kalampahana
Mudah-mudahan
kalian meniru para leluhur, prihatin, bijak dalam jiwa atas kesempurnaan hidup,
cermat dan tidak ragu, itulah permohonanu, semoga dapat terlaksana
24
Titi tamating carita, serat wawaler
ing putra, kang yasa Shri Maharaja, Pakubuwana Kaping Pat, karsane Shri
Maharaja, ing galih panedhanira, kang amaca kang miyarsa, yen lali muga elinga
Tamatlah cerita
berupa nasihat bagi putraku. Yang menggubah adalah Shri Maharaja Pakubuwana ke
IV. Harapan Shri Maharaja kepada yang membaca dan mendengar jika sedang lupa,
ingatkanlah
25
Telase panuratira, Besar tunggal
ping wolulas, Akad Pon, Dal sinengkalan, tata guna sabdeng raja, masasta windu
Sancaya, pamujinireng kawula, ya Allah kang luwih wikan, obah osiking kawula
Tamatnya yang
tertulis ini pada Ahad Pon, delapan belas Besar, Dal Tahun 1735, mangsa kawolu,
windu sancaya. Aku memuji Allah yang mengetahui segala gerak hidupku.
https://panditoblog.wordpress.com/2012/05/17/serat-wulangreh/
0 komentar:
Posting Komentar