cangkriman

BABAGAN CANGKRIMAN

Kasusastran Djawa I

Tugas Membaca Pemahaman

BAB I

PENDAHULUAN

A.    Latar Belakang

Cangkriman kuwi tetembungan utawa tuturan ing basa jawa sing duwe makna utawa arti sing isih samar-samar. Lan uga cangkriman kuwi biyasane awujud pitakonan sing kudu digoleki wangsulane utawa dibedhek yen pengen ngerti maksut saka cangkriman kuwi. Kuwi mau sing ndadekake cangkriman menarik lan bisa kanggo gawe guyonan.

Cangkriman kuwi ora mung awujud tembung, ukara, utawa wacana, nanging uga bisa awujud tembang. Mula cangkriman kuwi akeh maceme sing bisa disinauni. Sanadyan cangkriman kuwi akeh maceme, nanging kabeh maceme kuwi wujude bedhekan sing kudu digoleki maknane.

Ana ing SMP utawa SMA, cangkriman kuwi uwis ana ing pelajaran basa jawa, ora ketung namung dikenalke kanthi sethithik. Para siswa dikenalke apa kuwi cangkriman, conto-conto cangkriman, lan uga dilatih gawe cangkriman. Ananging ana ing SMP utawa SMA ora dijabarake apa tujuwane, dasare, lan uga manfaate nyinauni cangkriman kuwi.

Saiki sing minat utawa gelem nyinauni cangkriman kanthi temen namung sithik, malah saiki akeh sing ora kenal apa kuwi cangkriman. Wong sing nggunakake cangkriman uga sithik, marga cangkriman kuwi dianggep angel anggone nyinauni. Wong sing ora ngerti babagan cangkriman bakal nguwei makna utawa arti cangkriman kanthi salah. Amargane cangkriman kuwi kudu disinauni lan dikenalake marang wong jawa utamane.

Panelitiyan marang cangkriman uga durung dilakoni kanthi khusus lan temenan. Cangkriman lagi disinggung sithik ana ing bangku SMP utawa SMA. Ananging sanadyan namung dikenalake sithik, cangkriman kuwi nduweni akeh manfaat kanggo ngasah otak, bisa kanggo sinau basa jawa, lan uga kanggo hiburan. Ora namung kuwi, cangkriman uga bisa nuwuhake karukunan antarane wong-wong sing cangkriman mau, marga nalika padha bedhek-bedhekan cangkriman, kuwi bisa padha guyon lan bisa padha luwih akrab.

Mangka saka kabeh kuwi bisa dijupuk intine, yaiku cangkriman kuwi dadi peristiwa sing durung tau diteliti kanthi komprehensif saka segi linguistik, nanging lagi dibahas kanthi sepintas ing njerone kasusastran jawa. Cangkriman butuh diteliti kanthi temen kanggo nemokake apa-apa sing menarik saka cangkriman, wiwit saka wujud utawa struktur, gunane, lan uga maksut saka cangkriaman.

B.     Tujuwane

·         Ngerti apa kuwi cangkriman, jenis utawa maceme, lan uga conto-contone.

·         Ngerti gunane utawa tujuwane nyinauni cangkriman.

·         Alasane nyinauni cangkriman.

BAB II

PEMBAHASAN

A.    Pangertiane Cangkriman

Miturut buku Kasusastran Djawa I, cangkriman kuwi tetembungan utawa unen-unen kang kudu digoleki maksute. Tembunge liya saka cangkriman yaiku capeyan utawa bedhekan. Ana uga sing ngartekake yen cangkriman kuwi tuturan basa jawa sing bisa awujud tetembungan, ukara, wacana, lan tembang sing duwe arti utawa makna sing isih samar-samar. Cangkriman kuwi biyasane bentuk pitakonan sing kudu digoleki wangsulane kanggo ngerteni makna utawa maksut saka cangkriman mau.

Cangkriman kuwi duwe jenis utawa maceme sing bisa disinauni. Miturut buku Kasusastran Djawa I,cangkriman kuwi kena diperang dadi papat, yaiku :

a.       Cangkriman kang awujud tembung wancahan.

Contone :

·          “Wiwawite, lesbadhonge”. Uwi dawa wite, tales amba godhonge.

·         “Burnas kopen”.  Bubur panas kokopen.

b.      Cangkriman kang awujud pepindhan utawa irib-iribing barang.

Contone :

·         “Sega sakepel dirubung tinggi”. Salak.

·         “Gajah nguntal sangkrah”. Luweng utawa keren.

Cangkriman sing awujud pepindhan barang, bisa nganggo tembang Pucung, contone :

·         “Bapak Pucung, rupane saengga gunung, tan ana kang tresna, saben uwong mesti sengit, jen kanggonan den lus-elus tinangisan”. Wudun.

c.       Cangkriman kang ngemu surasa blendheran utawa plesetan.

Cangkriman iki pambatange kudu luwih ngati-ati banget, ditimbang-timbang, lan digatukake kanthi temenan. Iki margane yen ora ngati-ati, bisa keblender temenan lan bisa digeguyu.

Contone :

·         “Wong wudunen iku sugih pari”. Pari kuwi wancahane tembung paringisan. Maksute cangkriman iki yaiku, yen wong lagi wudunen iku kerep pringas-pringis utawa pringisan ngrasakake larane.

·         “Apa memper, ta? Wong adol krambil kok dikepruki”. Sing dikepruki kuwi krambile.

Ana uga cangkriman sing awujud tembung blenderan kang sinawung ing tembang, kayata :

                                    Dhangdhanggula

Ula-ula tan ana kang mandi   (ula-ula sing ateges balung geger)

Aja wedi singa nemonana      (singa sing ateges sadengah wonge)

Waton empuk pijetane           (waton sing ateges angger, janji)

Ana menir saberuk                (menir saberuk ateges kehe, dudu gedhene)

Banyu pait yen tetes legi         (tetes sing ateges bangsane setrup)

Banyu bisa sekolah               (ateges ora mung sekolah, rong kolah ya bisa)

Nora bisa luluh                       (luluh sing ateges kewan bangsane luwing)

Sapa bisa ngukur meja           (ngukur sing linggane ‘kukur’)

Uceng-uceng neng banyu tan bisa urip (dudu iwak, nanging deles)

Tan kuwat melek sakjam       (tegese melek sing gedhene padha karo jam)

d.      Cangkriman liya-liyane.

Cangkriman sing ora kalebu ing golongane cangkriman ing ndhuwur, upamanecangkriman sing dikarang pujangga.

Mituru sumber liya, cangkriman kuwi ana 4 bentuk, yaiku :

a.       Cangkriman Tembang

Cangkriman iki bentuke tembang macapat lan biyasane saben sacangkriman kuwi ana sabait tembang, sanadyan ana uga sing luwih saka sabait. Misalnya, dalam tembang Asmaradana berikut.

“Wontên ta dhapur sawiji / tanpa sirah tanpa tênggak / mung gatraning wêtêng bae / miwah suku kalihira / nging tanpa dalamakan / kanthaning bokong kadulu / rumakêt ing para priya //”

Jawabane : celana utawa kathok.

b.      Cangkriman Wancahan

Wancahan artine singkatan utawa akronim. Kanggo luwih jelase, bisa digatekake conto ing ngisor iki.

1.       kabakêtan = nangka tiba nèng sukêtan

2.       pakbolétus = tapak kêbo ana léléné satus

3.       burnaskopên = bubur panas kokopên

Ing bagiyan liya, ana cangkriman akronim sing bentuke kaya basa asing. Misale :

4.       ling cik tu tu ling ling yu (kaya basa Mandarin) = maling mancik watu, watuné nggoling malingé mlayu.

c.       Cangkriman Pepindhan (Irib-iriban Barang)

Cangkriman pêpindhan bentuke meh padha karo cangkriman tembang. Bedane namung ana ing jumlahe ukara sing digunakake.

Contone cangkriman iki yaiku :

1.       Pitik walik saba kêbon = nanas

2.       Wujudé kaya kêbo, ulêsé kaya kêbo, lakuné kaya kêbo, nanging dudu kêbo = gudèl ’anak kebo’

3.       Bapak Demang klambi abang yèn disuduk manthuk-manthuk’ = tuntut (kembang gedhang)

d.      Cangkriman Blendheran utawa plesetan

Cangkriman iki bentuke ukara sing maknane isih dung asline (ora sebenere). Contone yaiku :

1.       Wong adol témpé ditalèni = sing ditalèni témpé, dudu wong sing adol

2.       Wong mati ditunggoni wong mésam- = sing mésam-mèsêm wong sing nunggu, dudu sing mati.

B.     Gunane utawa tujuwane nyinau cangkriman

Cangkriman  diajarake kanggo bocah-bocah sekolah lan uga dianggo marang wong-wong Jawa kuwi nduweni tujuwan utawa nduweni guna. Gunane nyinau cangkriman yaiku kaya sing dibeberake ing ngisor iki.

·         Cangkriman kanggo sarana hiburan

Cangkriman kuwi nduweni unsur dolanan, yaiku dolanan bedhek-bedhekan. Wong siji gawe cangkriman, banjur liyane padha mbedhek jawabane. Suwasanane tambah gayeng, nalika sing melu cecangkriman luwih saka  2 wong. Iki bisa gawe hiburan nalika wektu longgar lan sante utawa gawe sambenan nalika nglakoni gawean enteng.

Cangkriman kuwi tujuwane kanggo gawe ngguyu wong-wong, supaya suwasanane gayeng lan tambah padha akrab. Cangkriman uga kanggo nyaerake suwasana supaya ora padha tengang lan ora serius banget.

·         Cangkriman kanggo sarana pendhidhikan

Cangkriman bisa dilakoni marang bocah-bocah enom lan uga wong diwasa. Malah ana ing pagelarang wayang, cangkriman uga dianggo kanggo sayembara. Ana ing acara tartamtu uga ana hadhiah kanggo wong sing bisa njawab cangkriman lan entuk hukuman Selain berfungsi sebagai hiburan, cangkriman juga berfungsi untuk mengasah otak atau sebagai alat pendidikan. Dengan banyak bermain cangkriman, secara langsung  atau pun tidak langsung, orang akan dilatih untuk berpikir secara cepat dan tepat. Dalam menjawab pertanyaan cangkriman orang memang dituntut untuk berpikir secara cepat. Orang yang tidak dapat berpikir secara cepat akan ketinggalan kesempatan.

Cangkriman uga gawe nglatih wong supaya duwe wawasan sing amba lan nglatih kacerdasane.liyane yaiku bisa gawe wong luweh kreyatif, marga bisa gawe pitakonan anyar sing bentuke cangkriman. Liyane kuwi, cangkriman bisa gawe ngasah otak, marga cangkriman kuwi bisa dijawab yen wong kuwi bisa mikir kanthi kreyatif lan kudu pinter ngrangke tembung-tembung.

C.     Alasane nyinau Cangkriman

Alasane nyinau cangkriman kanggo bocah-bocah enem lan uga wong-wong Jawa, yaiku :

·         Nyinauni cangkriman kuwi padha wae sinau budaya Jawa lan bisa gawe nglestarekake apa-apa sing ana ing budaya Jawa kuwi. Iki margane akeh wong saiki sing ora ngerti lan ora kenal marang budaya Jawa sing sedherhana utawa sing sepele. Tamsaya bocah enem, saiki wis padha wegah nyinauni basa Jawa. Mula kuwi, sinau cangkriman bisa dadi salah sijine cara nyinauni basa Jawa. Marga cangkriman kuwi bentuke tuturan basa Jawa sing dadi kebiyasaan utawa budayane wong Jawa.

·         Cangkriman kuwi ora mung tuturan sing gawa basa Jawa, nanging uga nduweni nile-nile sing apik kanggo urip ing njerone masyarakat. Misale, cangkriman kuwi bisa gawe guyube wong-wong Jawa. Lan uga bisa gawe hiburan nalika wektu-wektu longgar. Supaya nalika sante ora mung ngomongake sing ora ana gunane, mula bisa diisi karo padha cangkriman. Kuwi mau uga dadi salah sijine usaha kanggo mbudayakake budaya Jawa, supaya ora dilalekake.

·         Alasane cangkriman disinauni ing sekolah-sekolah kuwi ora namung gawe bocah-bocah padha ngenal apa kuwi cangkriman, nanging uga bisa dadi sarana kanggo nambahi kreativitase bocah-bocah lan bisa gawe bocah luwih cerdas. Amarga cangkriman kuwi awujud pitakon-pitakon utawa teka-teki sing kudu dipecahake supaya ngerti maksute.

 BAB III

KASIMPULANE

Cangkriman kuwi tuturang basa Jawa sing awujud pitakonan utawa bedhekan sing kudu digoleki jawabane supaya ngerti apa maksute. Cangkriman kuwi ana 4 bentuk, yaiku tembang utawa sekar, akronim utawa wancahan, perumpamaan utawa pepindhan, lan blendheran utawa plesetan. Cangkriman kuwi duwe tujuwan kanggo hiburan lan pendhidhikan. alasane sinau cangkriman kuwi supaya bisa nguri-uri basa Jawa lan nambah kreativitase wong Jawa, marga cangkriman kuwi mbutuhake pamikiran sing kreatif lan cerdas. Cangkriman uga ndadekake wong luwih pinter anggone ngrangke tetembungan utawa ukara sing awujud bedhekan.

Daftar Pustaka

Padmosoekotjo, S. Cap-capan kapapat. Ngengkrengan Kasusastran Djawa I. Yogyakarta: Hien Hoo Sing.

http://yswan.staff.uns.ac.id/2009/07/10/cangkriman-jawa/